Vicipéid

Cogadh na hAfganastáine (2001 - 2021)

(Athsheolta ó Cogadh san Afganastáin (2001 - 2021))

Thosaigh Cogadh na hAfganastáine ar 7 Deireadh Fómhair 2001 nuair a rinne na Stáit Aontaithe ionradh ar an Afganastáin.[1] Cuireadh an Talaban as oifig ar an 17 Nollaig 2001. Fuair an Talaban seilbh arís ar an tír ar 15 Lúnasa 2021. Bhí an cogadh san Afganastáin an cogadh is faide i stair na Stát Aontaithe.

WD Bosca Sonraí Coinbhleacht MhíleataCogadh na hAfganastáine
An Cogadh in éadan na Sceimhlitheoireachta, Afghan conflict (en) Aistrigh, cogadh in aghaidh an Stáit Ioslamaigh agus Post-Soviet conflicts (en) Aistrigh

Cuir in eagar ar Wikidata
Cineálfeachtas míleata, ionsaí míleata, coinbhleacht agus cogadh
Dáta7 Deireadh Fómhair 2001 –  30 Lúnasa 2021
Áitan Afganastáin
Tíran Afganastáin
Cúis9/11
RannpháirtitheNorthern Alliance (en) Aistrigh, Stáit Aontaithe Mheiriceá, an Ríocht Aontaithe, Ceanada, an Astráil, an Ghearmáin, Éimíríochta Ioslamach na hAfganastáine, Al-Qaeda, 055 Brigade (en) Aistrigh, Islamic Movement of Uzbekistan (en) Aistrigh, Tehreek-e-Nafaz-e-Shariat-e-Mohammadi (en) Aistrigh agus Turkistan Islamic Party (en) Aistrigh
Cronologia
17 Samhain 2008ː an tSualainn ag seoladh saighdiúirí

Bhí éifeacht ollscriosta ag an chogadh ar an Afganastáin; fágadh na cathracha loite agus an tuath dothaistil agus doghabhála Fuair níos mó ná 250,000 bás le linn na mblianta 2001-2021.[2] Bhí daoine ag éalú ó chogaíocht an Afganastáin sna bliianta seo, agus rinneadh tír teifeach den Afganastáin. ː

Príomhalt: Géarchéim imirceach na hEorpa
"Obama Taliban" le Carlos Latuff, 2009

Tús

cuir in eagar

Bhí fórsaí na Stát Aontaithe agus a comhghuaillithe páirteach san ionradh ar an Afganastáin i dtús báire i mí Dheireadh Fómhair 2001, mar chuid den fhreagra idirnáisiúnta ar na hionsaithe sceimhlitheoireachta ar na Stáit Aontaithe ar 11 Meán Fómhair 2001. Chuir fórsaí Mheiriceá an ruaig ar an Taliban sa bhliain sin, cé gur tháinig na sceimhlitheoirí go léir as tíortha eile (an Araib Shádach ach go háirithe).

Faomhadh a misean ar bhonn dépháirteach de bharr go raibh "beannacht' na Náisiúin Aontaithe air ag an am (ach ní bheadh gach duine ar aon fhocal faoin tuairim sin).[3]

 
Obama sa bhliain 2009, "Yes we can"

Luadh cearta daonna go rialta sna haithisc a thug príomhairí éagsúla ag an am, agus iad ag maíomh go raibh misean na Stát Aontaithe agus na tíortha eile cóir agus ceart.[4] Leag siad béim faoi leith ar oideachas, ar oideachas na gcailíní go sonrach, sa chosaint seo.

Ó 2001 i leith, bhí fórsaí ECAT (NATO) sa tír ach bhí feachtas treallchogaíochta ar bun ag an Talaban agus ag dreamanna eile.

Tarraingt amach

cuir in eagar

Glactar leis go forleathan sna 2000idí nach féidir bua míleata a bhaint amach agus go raibh comhréiteach polaitiúil ag teastáil.[3] Ba léir freisin nach mbeadh aon chomhréiteach buan fadtéarmach muna mbíonn na Talaban istigh leis. Bhí na "fórsaí idirnáisiúnta" ag tarraingt amach as an tír ó 2002 ar aghaidh. Ach bhí an Taliban ag láidriú gach uair a tharraing siad amach agus é mar aidhm aige rialtas na tíre (a bhí ar teaghrán ag na Meiriceánaigh) a chur de dhroim seoil.

 
cnámh spairne pholaitiúil is an tír le fada ... mar shampla, sa bhliain 1878ː an Emir Sher Ali agus a "chairde", an Rúis agus an Ríocht Aontaithe
 
agóid (an-bhead) sa bhliain 2010 i Washington D.C.

Sa bhliain 2010, reáchtáladh cruinniú mullaigh d’Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh (ECAT) i Chicago inar chíor na ceannairí straitéis scoir a dtrúpaí as cogadh na hAfganastáine.[4]

I 2014. bhí tarraingt amach sách mór.[5]

Dénouement

cuir in eagar

Thosaigh cainteanna síochána i ndáiríre idir an Taliban agus Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2019, faoi stiúir Donald Trump.[6] Nuair a tháinig Joe Biden isteach in Eanáir 2021, cuireadh deifir leis na cainteanna.[7] Thángthas ar chomhthuiscint, ina measc siúd a bhí i mbun cogaíochta, go n-imeodh fórsaí an iarthair as an tír faoi cheann cúpla mí.

 
Cuimhneachán, Veterans Memorial Park, Reidsville, Tattnall County, Georgia

Sa bhliain 2021, bhí an rialtas áitiúil an-lag, agus ar teaghrán ag na Stáit Aontaithe. I mí Lúnasa, thréig na saighdiúirí de chuid an rialtais ina mílte agus ní raibh rún daingean acu a throid níos mó. Mar sin, bhí an bealach ar oscailt do na Talaban an tír a ghabhadh, fiú agus fórsaí an-bheag acu. Faoi dheireadh thiar thall, bhí an ceart féinchinntiúcháin agus an náisiúnachas i réim.

I mí Lúnasa, thug Joe Biden, le fios nach bhfuil aon aiféala air faoi chinneadh Mheiriceá tarraingt amach as an tír.[8][9]

Tháinig an Talaban ar ais i gcumhacht ar 15 Lúnasa 2021. Le linn 2021, tuairiscaíodh go raibh suas le 400,000 duine aslonnaithe,[10]

Tugadh taidhleoirí agus sibhialtaigh amach as an Afganastáin ar eitleáin mhíleata. Bhí sé ina chíor thuathail timpeall i mí Lúnasa ag an aerfort i gCabúl agus an draoi daoine ag féachaint le teitheadh ón tír.[11]

Iarmhairtí

cuir in eagar

Bhí breis agus $800 billiún[12] caite ag na Stáit Aontaithe ar an gcogadh, 2001-2021 ($2,000 billiún a dúirt Joe Biden[13][14] nó níos mó[15]), agus níos mó ná 2,400 trúpa caillte acu.

D'éag b'fhéidir 175,000 - 215,000 ar gach taobh san iomlán, díreach agus indíreach.[16]

Ina theannta sin, bhí uirísliú déanta ar Mheiriceá mar gheall ar a dteip san Afganastáin (mar a tharla don APSS rompu sa 20ú haois). Ba fhollasaí don saol mór laige ná cumhacht Mheiriceá.[17] Mar sin chinn Putin ionradh a dhéanamh ar an Úcráin sé mhí níos déanaí.

Bhí an chaoi a raibh ar Mheiriceá imeacht go maolchluasach as an Afganastáin sa bhliain 2021 feicthe ag an saol mór. 'Teip thubaisteach ab ea é seo i bpolasaí gnóthaí eachtracha na Breataine agus na Stát Aontaithe'.[18][19]

Níos tábhachtaí fós, b'fhéidir, ba ea leathnú an Bhunúsaíochais Ioslamaigh ar fud an réigiúin in aghaidh sheasmhacht SAM. D'fhás an seicteachas, mar shampla Sunnaíochas  v Siach, Talaban v Al Qaeda srl.

I bhfianaise ar tharla do shean-impireacht na Síne san Afganastáin fadó, do na Sasanaigh sa 19ú haois, don Aontas Sóivéadach sa 20ú haois,[20] agus do Mheiriceá sa bhliain 2021, ba chóir athsmaoineamh a dhéanamh faoina leithéid.[21]

Eachtraí le linn an chogaidh

cuir in eagar

Féach freisin

cuir in eagar

Tagairtí

cuir in eagar
  1. ↑ "United States invasion of Afghanistan" (as en) (2021-08-09). Wikipedia. 
  2. ↑ "UCDP - Uppsala Conflict Data Program". www.ucdp.uu.se. Dáta rochtana: 2021-08-11.
  3. ↑ 3.0 3.1 Bearnaí Ó Doibhlin (2010). "Deich mBliana Eile san Afganastáin" (ga). Beo!. Dáta rochtana: 2021-08-11.
  4. ↑ 4.0 4.1 Bearnaí Ó Doibhlin (2010). "Deireadh le Fiannas an Airm san Afganastáin?" (ga). Beo!. Dáta rochtana: 2021-08-11.
  5. ↑ Nuacht RTÉ (2016-04-19). "Taliban freagrach as ionsaí i Kabul" (as ga). 
  6. ↑ Sa bhliain 2016, dúirt Nuacht RTÉ go mbeadh cainteanna réitigh ar bun idir an Taliban agus Rialtas na hAfganastáine. (2019-11-19). "Beirt ghialla ón iarthar saortha ag an Taliban" (as ga). 
  7. ↑ "War in Afghanistan (2001–present)" (as en) (2021-08-11). Wikipedia. 
  8. ↑ "Seilbh ag an Taliban ar an tarna cathair is mó san Afganastáin" (as en) (2021-08-13). 
  9. ↑ Ailbhe Ó Monacháin (2021-08-18). "Gael in Arm Mheiriceá an-bhuartha faoi thréigean na Afganastáine" (as ga). 
  10. ↑ Nuacht RTÉ (2021-08-11). "Géarchéim dhaonnúil á bagairt san Afganastáin" (as ga). 
  11. ↑ Nuacht RTÉ (2021-08-17). "Tús arís le haslonnú daoine ón Afganastáin" (as ga). 
  12. ↑ Le Figaro (2021). "Les Américains ont-ils dépensé plus de 1000 milliards de dollars en Afghanistan ?" (fr). LEFIGARO. Dáta rochtana: 2021-08-17.
  13. ↑ Deirdre Shesgreen. "'War rarely goes as planned': New report tallies trillions US spent in Afghanistan, Iraq" (en-US). USA TODAY. Dáta rochtana: 2022-08-15.
  14. ↑ "Billions spent on Afghan army ultimately benefited Taliban" (en). AP NEWS (2021-08-16). Dáta rochtana: 2022-08-15.
  15. ↑ "Costs of the 20-year war on terror: $8 trillion and 900,000 deaths" (en). Brown University. Dáta rochtana: 2022-08-15.
  16. ↑ "War in Afghanistan (2001–2021)" (as en) (2022-08-15). Wikipedia. 
  17. ↑ Eoin Ó Murchú. "Is follasaí don saol mór laige Mheiriceá ná a cumhacht" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2021-08-11.
  18. ↑ Nuacht RTÉ (2021-08-16). "Taliban ag maíomh go bhfuil sé i gcumhacht san Afganastáin" (as ga). 
  19. ↑ Nuacht RTÉ (2021-08-16). "'Tubaiste mhór an scéal san Afganastáin'-An tAire Coveney" (as ga). 
  20. ↑ "Afghanistan conflict (1978–present)" (as en) (2021-08-11). Wikipedia. 
  21. ↑ Eoin Ó Murchú (Aibreán 2021). "Más fíor go bhfuil Meiriceá ‘ar ais’, ní sa domhan céanna é" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2021-08-11.
  22. ↑ Maitiú Ó Coimín (2016). "Tada le rá ag an Pentagon faoi fhíseán de Ghaeilgeoir in arm Mheiriceá ag casadh ‘Go on home, British soldiers’" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2021-08-11.
  23. ↑ Nuacht RTÉ (2017-05-31). "80 marbh agus 350 gortaithe i bpléasc san Afganastáin" (as ga). 
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Cogadh_na_hAfganastáine_(2001_-_2021)&oldid=1132565"