Sionnach
Ainmhí feoiliteach is ea an sionnach[1] nó an madra rua (madadh rua/mada rua uaireanta), dúchasach don Eoraip, an Áise mheasartha, tuaisceart na hAfraice is Tuaisceart Mheiriceá. Bíonn dathanna éagsúla ar na madraí rua, idir buí éadrom agus donn trom rua, agus dath bán nó éadrom ar a mbolg agus ar uile. De ghnáth bíonn sé rua-dhonn is bán faoina bhun (sionnach rua), ach uaireanta dubh (sionnach dubh), airgeadeach liath (sionnach geal), nó le cros dhubh ar a dhroim (sionnach croise).[2]
  | |
| Taifead | |
|---|---|
| |
| Sonraí | |
.svg){kind=icon}
_(4).jpg)
Tréithe
cuir in eagarBall beag de chlann na madraí, bíonn 21 speiceas ann, le fáil ar fud an domhain ach amháin oirdheisceart na hÁise.
- An soc caol de ghnáth, na cluasa fada biorach, an t-eireaball fada dosach. Déanann sé seilg ina aonar agus tagann sé go minic ar feadh na hoíche. Cónaíonn sé i mbrocais (brocach nó gág sna carraigeacha). Is sionnach an madra rua atá
- Bíonn eireaball sionnaigh fada, tiubh, agus mothallach, agus bior bán air de ghnáth (fad an eireabaill 30- 45cm). Bíonn na cluasa sách fada agus biorach.[2]
- Meáchan 4 – 9kg; Aird ón ngualainn anuas 30-40cm
- Fad na colainne 50-100cm; Cos Deiridh 13-16cm; Fad an Lapa 5cm
- Bia: Coiníní, Uibheacha, Feithidí, Giorriacha, Gráinneoga, Francaigh, Péisteanna, Lucha, Torthaí, Fuílleach bia
Intleacht
cuir in eagarTá cáil an ghlicis ar an sionnach.
De réir taighde de chuid Ollscoil Hull sa bhliain 2023, tá madaidh rua sna cathracha níos misniúla ná madaidh rua faoin tuath, ach ní hé go bhfuil siad níos cliste.[3] Chuir na heolaithe puzail do mhadaidh rua ar 104 suíomh i bpáirceanna, i ngairdíní cúil, agus sna coillte ar feadh coicíse agus bhí ar na madaidh rua úsáid a bhaint as meicníocht shimplí chun teacht ar an bhia taobh istigh. Bhí na madaidh rua sna cathracha ní ba shásta teagmháil a dhéanamh leis na puzail. Faoi dheireadh, níor éirigh le níos mó ná 12 madadh rua an bia a fháil óna bpuzail - ach nuair a fágadh an bia ar an talamh gan puzal, ní raibh drogall ar shionnach ar bith an bia a ithe, beag beann ar cá háit a raibh siad.[4]
Béaloideas
cuir in eagarTá scéalta ann ina n-éiríonn le gliceas an tsionnaigh chomh maith le cinn ina dteipeann air. Tá an-chuid scéalta a leanann creatlach mar seo: ceaptar an sionnach, nó tagtar air, i ndiaidh dó cearca a mharú. Luíonn sé síos go ciúin amhail is go raibh sé marbh agus is minic a iompraíonn an feirmeoir é chun an conablach a fhágáil áit inteacht. Ní chorann an sionnach ar chor ar bith. Ach ní luaithe aird an duine imithe ar shiúl ón tsionnach go n-éalaíonn sé.[5]
Creideadh go raibh leigheas i dteanga an tsionnaigh. Más é go raibh sionnach maraithe agat agus an teanga bainte amach agat, bheifeá in ann é a chuimilt ar do lámh nó do chos dá mbeadh dealg istigh ann. Thitfeadh an dealg amach go luath.[5]
Seanfhocail/nathanna cainte
cuir in eagar- Ní mhealltar an sionnach faoi dhó
- Chomh glic le sionnach
- Sionnach ar dhuán, giorria ar do bhaoite, is nár mharaí tú aon bhreac go dtioca an Fhéile Bríde seanmhallacht iascaireachta as ar ainmníodh úrscéal Bhreandáin Uí Eithir Sionnach ar mo Dhuán.
Sanasaíocht
cuir in eagarNíl aon sanasaíocht shásúil ar an bhfocal sionnach.[6]
Tacsanomaíocht
cuir in eagarTá beagnach 40 speiceas ann i ngéinis éagsúla taobh istigh den fhine Canidae.[7]
Ní grúpa tacsanomaíochta iad na sionnaigh. Tá 12 speiceas sa ghéineas Vulpes — na “fíorshionnaigh”, ach tá ar a laghad 25 speiceas eile (beo nó díofa) a dtugtar “sionnach” orthu. Mar shampla:
- Sionnach coiteann — Vulpes vulpes
- Sionnach foraoise — Cerdocyon thous
- Sionnach culpaech — Lycalopex culpaeus
- Sionnach Darwin — Lycalopex fulvipes
- Sionnach liath Airgintíneach — Lycalopex griseus
- Sionnach Pampa — Lycalopex gymnocercus
- Sionnach Bheangál — Vulpes bengalensis
- Sionnach Blanford — Vulpes cana
- Sionnach Artach — Vulpes lagopus
- Sionnach feinneach — Vulpes zerda
Féach freisin
cuir in eagar- An Maidrín Rua (amhrán)
- An Sionnach, Réaltbhuíon bheag ó thuaidh i mBealach na Bó Finne
- An Sionnach agus an Madra (úrscéal)
Foinsí
cuir in eagar- ↑ i mBéarla, fox agus géineas, vulpes vulpes
- ↑ 2.0 2.1 Matt Hussey, Fréamh an Eolais (Coiscéim 2011)
- ↑ "Urban foxes bolder but not smarter than rural ones, study suggests" (en-GB). BBC News (2023-08-08). Dáta rochtana: 2023-08-12.
- ↑ Conradh na Gaeilge, Londain (12 Lúnasa 2023). "Nuacht Mhall: (Dún na nGall)" (ga-IE). Apple Podcasts. Dáta rochtana: 2023-08-12.
- ↑ 5.0 5.1 Dubhán Ó Longáin (2025-04-17). "An Sionnach i mBéaloideas na hÉireann" (ga-IE). NÓS. Dáta rochtana: 2025-04-20.
- ↑ "School of Celtic Studies – DIAS" (en-US) (2023-07-24). Dáta rochtana: 2023-08-12.
- ↑ enfa.ie (2007). "An Fiadhúlra". Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2007-11-18. Dáta rochtana: 2023.