An difríocht idir athruithe ar: "Albain"

Content deleted Content added
mNo edit summary
No edit summary
Líne 1:
{{athbhreithniú}}
{{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}}
Is tír í '''Albain''' ([[Gaeilge na hAlban]]: ''Alba''; [[Béarla|Sacs-Bhéarla]] agus [[An Albainis|Béarla Gallda]]: ''Scotland'') a bhíodh ina ríocht neamhspleách tráth in iarthuaisceart na h[[an Eoraip|EorpahEorpa]] agus tá sí ar cheann de na ceithre náisiúinnáisiún as a bhfuil an [[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]] comhdhéanta. Is in Albain atá an trian ó thuaidh d'oileán na [[an Bhreatain|Breataine]].
 
Ghlac AlbainAlba páirt in [[aontas pearsanta]] le [[Sasana]] den chéad uair sa bhliain [[1603]], nuair a deineadhrinneadh [[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Séamus I Shasana agus na hÉireann]] de [[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Séamus VI na hAlban]]. Tugadh aitheantas oifigiúil don aontas [[1 Bealtaine]] [[1707]] le h[[Acht an Aontais 1707]]. Cuireadh deireadh le Parlaimint na hAlban ar [[26 Márta|Márta 26]], [[1707]]. D'aontaighLeis an t-aontas seosin aontaíodh an dá ríocht, agus as seosin tháinig [[Ríocht na Breataine Móire]] ar an saol, le Parlaimint nua amháin suite iin [[Westminster]], i [[Londain]]. D'fhan codanna áirithe d'institiúidí na hAlban, go háirithe an córas dlí, mar a bhí. Níos déanaí, thógin 1801, rinneadh an stát seosin seilbha araontú le ÉirinnhÉirinn, agus ón mbliain 19321927 ar aghaidh is [[Tuaisceart Éireann]] a bhí sa stát agus in ainm na Ríochta. Sa bhliain [[1999]], beagnach 300 bliain tar éis di a bheith curtha ar ceal, vótáil pobal na hAlban chun [[parlaimint]] na tíre a thabhairt le chéile arís, de réir Rialtais na Breataine, faoi [[Acht Alban 1998]]. Tugadh cumhachtaí do [[Párlamaid na h-Alba|Pharlaimint na hAlban]] an tír a riaradh i ngnéithe a bhaineann le hAlbain amháin, agus níl ach cumhachtaí teoranta aici le cáin a ardú.
 
== Ainm ==
''Alba'' a thugtar ar an tír i nGaeilge.
 
''Scoti'' a thugtaí ar na [[Gaeil]] isa [[An Laidin|Laidin]] agus tar éis dóibh seilbh a ghlacadh ar chuid d'iarthar na hAlban, agus nuair a tháinig tionchar na nGael i gceannas ar an tír, ghlac siad an ainm ''Scoti'', agus thug an Laidin ''Scotia'' uirthi, agus is uaidh sin a thagann an t-ainm 'Scotland' sa Bhéarla.
 
== Ceann Stáit ==
Síolraíonn Banríon [[Eilís II na Ríochta Aontaithe]], [[Ceann Stáit]] na Ríochta Aontaithe, ó Rí Séamus VI na hAlban, an chéad mhonarc Albanach ar Rí freisin ar Shasana é ([[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Rí Séamus I Shasana agus na hÉireann]] ón mbliain [[1603]] ar aghaidh).
 
Cé go bhfuil roinnt conspóide fós i measc phobal na hAlban faoin dteidealteideal a ghlac sí ag a corónú (measann go leor in Albain gur chóir di, go loighciúil, ''Eilís I'' a thabhairt uirthi féin) thug cúirteanna na hAlban ceart do ''Eilís II'' mar theideal oifigiúil. Deir sí go leanfaidh monarcaí an traidisiún oird idirnáisiúnta sa todhchaí, a thugann an riail, nuair a bhíonn monarc i réimeas i níos mó ná críoch spleách amháin (nó i gcríocha neamhspleácha a aontaíonn le monarc amháin) agus ina bhfuil malairt in uimhir an mhonarcmhonairc leis an ainm céanna iontu, go n-úsáidfear an uimhir is airde in aon cheann de na críocha go léir (san aimsir atá thart, bhí ríthe Albanacha-Sasanacha mar Shéamus VI/I agus Shéamus VII/II i réimeas thar ríochtaí ar leith de réir dlí, agus mar sin d'úsáid siad an dá uimhir).
 
== Tíreolaíocht ==
:''Féach freisin: [[Ceantair chomhairle na hAlban]]''
Is ar thuaisceart oileán na [[an Bhreatain|Breataine]] atá Alba suite; thar theorainn ó dheas uaithi tá Sasana. Tá cuid de mhórthír na Breataine inti, mar aon le roinnt grúpaí oileán, ar nós [[Inse Shealtainn|SealtainnSealtainne]], [[Inse Orc]] agus [[na hOileáin Siar|na nOileán Thiar]]. Trí rann tíreolaíochta agus clocheolaíochta atá ar an mórthír: aduaidh aneas, is iad seo [[Na Garbhchríocha|Garbhchríocha na hAlban]] atá sléibhtiúil den chuid is mó, an Crios Lárnach nó an Ghalltacht Meánach, atá íseal go maith, agus Árdáin an Deiscirt atá cnocach. Is sa Chrios Lárnach a mhaireann formhór na ndaoine, agus is ann atá trí cinn de na sé cathracha atá sa tír, mar atáa bhfuil [[Dún Éideann]], [[Glaschú]], agus [[Sruighle]], mar aon le go leor bailte móra eile. Tá an chuid is mó d'fhuíoll an daonra in Ísiltír an Oirthuaiscirt, mar a bhfuil dhá cheann eile de na cathracha sin, mar atá [[Obar Dheathain]] agus [[Dún Déagh]]. Fágann sin [[Inbhear Nis]], atá san áit a mbuaileann [[Abhainn Nis]] le [[an Cuan Moireach|Cuan Moireach]], ar an scoilt idir Ardáin an Iarthuaiscirt agus na [[Am Monadh Ruadh|Cairn GormaGhorma]].
 
Roinntear AlbainAlba i g[[contaetha na hAlban|contaetha traidisiúnta]] (Béarla; ''shire'', Gaeilge na hAlban; ''siorrachd''), ach in [[1889]], nuair a cuireadh na [[Ceantair chomhairle na hAlban|comhairlí contae]] ar bun, cuireadh beagán atheagair orthu mar go raibh cuid díobh i mórán codanna, nó fiú ina smidiríní.
[[Íomhá:Traigh Sheilebost.jpg|clé|mion|Traigh Sheilebost sna [[Na Hearadh|Hearadh]], sna hOileáin Siar]]
 
== Clocheolaíocht ==
 
=== Gluaiseacht na bplátaíbPlátaí teicteonachaTeicteonacha ===
Nuair a bhí bolcánachas go beo in [[Labhaidh Thoir]], 350 milliún bhliainbliain ó shin, bhí na carraigeacha ar a bhfuil Alba an lae inniu gar don Meánchiorcal, agus ba chuid d'ollchríoch [[Pangaea]] a bhí tar éis teacht le chéile, .i. leanleanadh leis an bpróiseas ina mbíodh na plátaí ilchríochacha a bhí i bPangaea ag teacht le chéile, agus tharla bualadh mór le mór-roinn [[Gonduana]].
 
Níor tháinig codanna thuaidh agus theas d'oileán na Breataine le chéile ach 76 milliún bliain roimh thosúthús an bholcánachais in Oirthear Labhaidh. Roimhe sin, bhí AlbainAlba ar imeall mhór-roinne [[Laurentia]], ina raibh [[Meiriceá Thuaidh]] agus [[an Ghraonlainn]] freisin. Bhí an chuid ó dheas den oileán (Sasana agus [[an Bhreatain Bheag]]) timpeall 40° níos siafaide ó dheas, gar don Afraic agus do Mheiriceá Theas i mór roinn Gonduana. Go luath sa tréimhse [[Ordaivíseach]], timpeall 475 milliún bliain ó shin, dhruidscaradh Sasana agus an Bhreatain Bheag, a bhí ar phláta [[Avalonia]], amach ó Ghonduana agus chuadarbrúdh ó thuaidh an chuid sin talún i dtreo Laurentia. ThosaighRinneadh [[Aigéan Iapetus]], a bhí idir an dá chríoch, aga dúnadhchaolú. Faoi lár [[an ré Siliúrach|annaSiliúraighSiliúraí]], timpeall 420 milliún bliain ó shin, bhí ceangal ag a imeall ar fad SnaidhmeShnaidhme Iapetus, a leanann líne a ghluaiseannthéann soir-siar ó [[Caolas Solway|Chaolas Solway]] go [[Nortumbarlann|Northumberland]] goa garbhbheag nó a mhór.
 
Nuair a thosaigh an ré bholcánach níos déanaí, timpeall 270 bliain ó shin, ba chuid de Phangaea Albainí Alba fós, ach bhí sí i ndiaidh druideadhbogadh ó thuaidh. Bhí Labhaidh Thoir timpeall 8° níos faide ó thuaidh. LeanLeanadh leis an bpróiseas ina raibh Pangaea ag teacht le chéile, ionas go raibh an t-aigéan is gaire, [[Aigéan Tethys]], idir an Eoráise agus an Afraic.
 
Féach [http://www.glg.ed.ac.uk/home/s9810658/eastlothian/plates/tectonics.html Cuntas ar theicteonaic].
 
== Teanga ==
Labhraíonn an daonra iomlán, nach mór, [[An Béarla|Béarla]], cé go labhraíonnlabhraítear go leor foirmeacha agus canúintí éagsúla d'den [[An Albainis|Albainis]] (Béarla; ''Scots'') a bhfuil an-difríocht aige le gnáth-Bhéarla caighdeánach na hAlban. Baineann timpeall 21.1% den daonra feidhm as [[Gaeilge na hAlban]] (Gaeilge "na hAlban: ''Gàidhlig"'') i ngnáthchúrsaí an lae, go príomha i gceantair iargiúlta i dtuaisceart agus in iarthar na tíre. Tá Béarla maithlíofa ag na Gaeilgeoirí seosin ar fad.
 
Faoin am ar tháinig [[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Séamus VI na hAlban]] i gcoróin i Sasana agus in Éirinn, ba í an Albainis, ar a dtugtar "Scots" nó "Lallans" freisin as Béarla (ón bhfocal ''Lowlands'', machairí), a labhairlabhraíodh seanchúirtsa tseanchúirt agus seanpharlaimintsa na hAlbantseanpharlaimint. B'Ba as seanteanga Anglacach a labhraítí i sean-ríocht [[Bernicia]] i Northumbria, a ghabh an ríocht BriotánachBhriotánach [[Gododdin]] sa 6ú aois, agus is leis sin a d'athraighclaochlaíodh ainm ana phríomháitrimhphríomhchathrach ó "[[Dún Éideann|Dhún Éideann]]" na Gaeilge go "Edinburgh", amar tháinigthugtar anuirthi "Scots"sa Bhéarla agus in seoAlbainnis.
 
[[File:Scots Gaelic speakers in the 2011 census.png|thumb|336px|left|% a bhí ábalta Gaeilge na hAlban a labhairt(2011)]]
 
Gach duine atá 3 bhlianbliana no níos sinne 5,118,223.
 
Ábalta an Béarla a labhairt go maith — 98.6%.
 
Ábalta GàidhligGaeilge na hAlban a labhairt — 1.1%.
 
Ábalta an Albainis a labhairt — 30.1%.
 
Úsáideann teanga eile sa bhaile — 3.9%
 
== Stair ==
Ba é [[Coinneach Mac Ailpín]] ar dtús a d'aontaigh ríocht na nGael agus na g[[na Cruithnigh|Cruithneach]] in Albain, nuair a thóg sé coróin na gCruithneach sa bhliain [[843]] AD. Go stairiúil, ó aimsir [[Dáibhí I na hAlban|Dháibhí I na hAlban]] (a bhí i réim idir na blianta [[1124]]–[[1153]]) ar a laghad, bhí scoilt chultúrtha le sonrú in Albain - [[Ísiltír na hAlban]], arbh í an Albainis, agus níos déanaí an Béarla, a príomhtheanga, agus Garbhchríocha na hAlban arbh í an tSean-Ghaeilge, agus níos déanaí Gaeilge na hAlban, a príomhtheanga. ChuirLeis sin seocruthaíodh scoilt sa tír, agus sa stair bhí an Ísiltír faoi thionchair Shasana ní ba mhó: bhí an Ísiltír níos oscailte do d'airm a d’ionsódh í ón deisceart, agus tháinig daoine in Ísiltír na hAlban faoi thionchar Shasana níos láidre mar gheall ar a ngaireacht le Sasana.
 
Ba ghné ar leith in Albain é córas na gclann. I measc na gclann cáiliúil tá [[Clann Mhic Ghríogóir]] (''MacGregor''), [[Clann Mhic Dhónaill]] (''MacDonald'', [[Clann Mhic Cionnaith]] (''MacKenzie''), [[Clann Mhic Aoidh]] (''MacKay''), [[Clann Mhic Leoid]] (MacLeod), [[Clann Mhic Roibeard]] (''Robertson'') agus [[Clann Chambeul]] (''Campbell'').
 
Sa ré stairiúil, ghlac Ísiltír na hAlban sórt córais [[Feodachas|feodach]] tar éis [[Gabháltas na Normannach|Ghabháltais na Normannach]] i Sasana, agus b'ba as clanna de bhunadh na Normannach a síolraíodh formhór na monarcaírithe tar éis circa 1100 AD. I measc na gclann seo bhí [[Clann Stíobhard]], [[Clann Brús]], [[Clann Dubhghlas]], [[Clann Porteous]], agus [[Clann Muirí]].
 
Le linn [[Cogadh na Saoirse in Albain|Chogadh na Saoirse in Albain]] (timpeall 1290 - 1363) d'éirigh muintir na hAlban amach i gcoinne riail Shasana, den chéad uair, faoi cheannas an ridire [[Uilleam Uallas]], agus níos déanaí, faoi cheannas [[Roibeard I, Rí na nAlbanach|Roibeard Brús]]. Chloígh Bruce na Sasanaigh ag [[Blàr Allt a' Bhonnaich|Cath Bannockburn]] sa bhliain [[1314]].
 
Sa bhliain [[1603]] fuair [[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Rí Séamus VI na hAlban]] coróin Shasana óna dhúchas, agus ceapadh mar [[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Rí Séamus I Shasana agus na hÉireann]] é. DhruidBhog Séamus go [[Londain]] agus, as sin amach, níor fhill sé ar Albain ach aon uair amháin. Sa bhliain [[1707]] shínighsíníodh comhaontú idir Parlaimintí na hAlban agus Shasana ar a dtugtar [[Acht na hAontachta 1707|ConradhAcht an Aontais]]. Leis an gconradh a chur i bhfeidhm, bhí parlaimintí Shasana agus na hAlban le dúnadh, agus a gcumhachtaí go léir le haistriú go Parlaimint nua i Londain, a bheadh ansin mar [[Parlaimint na Ríochta Aontaithe|Pharlaimint]] ar an Ríocht Aontaithenua aontaithe. Cuireadh aontas custaim agus airgeadra ar bun, freisin.
 
Lean an scéal ar aghaidh mar seo go dtí [[An Bhealtaine|Bealtaine]] sa bhliain [[1999]] nuair a ghnóthaigh Albain [[Párlamaid na h-Alba|parlaimint nua]]. Cé go raibh stádas parlaiminte náisiúnta ar thír neamhspleách ag sean-pharlaimint na hAlban, níl riar ag an bparlaimint nua ach i gcúrsaí intíre, mar go gcoinníonn [[Tithe na Parlaiminte|Parlaimint na Ríochta Aontaithe]]gcoinnítear freagracht ar chosaint, chúrsaí idirnáisiúnta agus chúrsaí áirithe eile in Albain faoi [[Tithe na Parlaiminte|Pharlaimint na Ríochta Aontaithe]].
 
Ar 18 Meán Fómhair 2014 cuireadh ceist neamhspleáchas Alban faoi reifreann, agus chinn 55% in aghaidh 45% den phobal fanacht samar chuid inmheánach den Ríocht Aontaithe.
 
== AlbainAlba an lae inniu ==
 
Tá 32 roinn riaracháin in Albain. I gcaint na ndaoine, cuirtear síos fós ar 33 [[contaetha na hAlban|chontaethachontae traidisiúntathraidisiúnta]]. Tá 6 chathair in Albain go hoifigiúil, agus ón gceann is mó anuas, is iad sin:
 
* [[Glaschú]]
Líne 83:
* Bealaí uisce cruthaithe agus méadaithe ag an duine: an Canál Cailedónach, Canál Crinan, Canál Fhoirthe & na Cluaidhe, Canál an Aontais.
 
== Cultúr ==
Tá cultúr cathartha ar leith ag Albain seachas an chuid eile den mBreatainBhreatain. Tagann cuid de ó dhifríochtaí a fhanannmhaireann mar gheall ar mhíreanna sanin Acht an Aontais, agus cuid eile ar éasca iad a aithint, ach nach éasca cur síos orthu.
 
=== Dlí na hAlban ===
CoinníonnCoinnítear in Albain a córas dleathach ar leith, bunaithe ar an [[dlí Rómhánach]], agus ina bhfuil gnéithe den [[dlí sibhialta]] agus den [[dlí comónta]] le sonrú. Tá sé scríofa i dtéarmaí an aontais le Sasana go gcoinneofaí córais dhleathacha ar leith. Baintear feidhm as abhcóidí, ar a dtugtar "''advocates''", agus bíonn na breithimh céanna i gcásanna sibhialta agus i gcásanna coiriúla.
 
===An OideachastOideachas in Albain ===
Tá córas oideachais dá cuid féin ag Albain freisin. LeagIn Acht an AontachaisAontais leagadh síos cearta na n[[Ollscoilollscoil]]eanna Albanacha, ach, níos tábhachtaí fós, ba í Albain an chéad tír ó [[Sparta]] sa Ghréig chlasaiceach ainar chuircuireadh córas [[oideachas|oideachais]] poiblíphoiblí ginearáltaghinearálta i bhfeidhm. Thosaigh sé seosin leis an Acht Oideachais sa bhliain 1696, agus bhí sé riachtanach do leanaí ó cuireadh Acht Oideachais 1872 i bhfeidhm. Mar bharr air sin, ar feadh dhá chéad bliain, bhí céatadán níos airde de dhaonra na hAlban tar éis oideachas a fháil ag leibhéil bunscoile, meánscoile agus tríú leibhéal ná in aon tír eile san [[an Eoraip|Eoraip]]. ThaispeáinIs léir na difríochtaí oideachais seosin iadó féin ar a lán bealaí, ach go háirithe in uimhirlíon na nAlbanach a ghlac ceannas inaar a gcuid réimsí le linn na 18ú agus an 19ú aoiseanna.
Tógann daltaí scoile na hAlban scrúdaithe ''Higher'' (seachas ''A-Levels'' Shasanamar atá i Sasana, sa Bhreatain Bheag agus i dTuaisceart Éireann). Chomh maith leis sin tógann céim onóracha in ollscoil Albanach ceithre bhliain, seachas trí bliana mar atá sa chuid eile den Ríocht Aontaithe. Tá na córais ollscoile i gcuid de thíortha ChomhlathaisChomhlathas na Náisiún (ar a dtugtaí Comhlathas na Breataine cheana) bunaithe níos mó ar chóras na hAlban seachas mar atá ar cheannan Shasanagcóras atá in úsáid sa chuid eile den Ríocht Aontaithe.
 
===An Baincéireacht Bhaincéireacht===
Tá gnéithe ar leith i gcóras baincéireachta na hAlban, freisin. Cé gurb é [[Banc Shasana]] banc ceannais RialtaisRialtas na Ríochta Aontaithe, eisíonn trí bhanc chorprach Albanach a nótaí bainc féin: ([[Bank of Scotland]], [[Royal Bank of Scotland]] agus [[Clydesdale Bank]]). Níl stádas [[dlíthairiscint|dlíthairisceana]] i Sasana, sa Bhreatain Bheag ná i dTuaisceart Éireann acusan (cé go n-úsáidtear timpeall na Breataine ar fad iad, go háirithe i dTuaisceart Éireann, maráit a n-eisíonn baincBanc Uladh, Banc na hÉireann, AIB agus Danske Bank a gcuid nótaí bainc féin freisin). In Albain, níl stádas dlíthairisceana ag na nótaí seo ná ag nótaí Bhainc Shasana, mar nach bhfuil cur síos orthu i ndlí na hAlban, ach glactar go forleathan le nótaí na gceithre mbancbhanc.
 
Le plé níos faide, fch. [http://www.siliconglen.com/Scotland/1_7.html Legal Tender]
 
ThosaighBa in Albain a cuireadh tús mar is ceart le córas baincéireachta brainse an lae inniu, (ina gcoinníonn bainc gréasán brainsí ar fud na tíre, seachas lár-oifig nó dhó) in Albain. Ní ach brúmar gheall ar bhrú polaitiúil láidir i rith an 19ú aois a chosccuireadh cosc ar an córasgcóras baincéireachta láidir a bhí dá bharr ó sheilbh a thógáil ar chóras baincéireachta Shasana. Cé nach raibh fáilte roimh baincbhainc na hAlban ag an am, deineadhrinnneadh aithris ar a modhanna gnó go forleathan, agrud tosúa thosaigh i Sasana agus ansinina dhiaidh sin ar fud an domhain.
 
=== Spóirt ===
Tá an -chuid eagrais [[spórt|spóirt]] náisiúnta sa tír, ar nós [[Conradh Peile na hAlban|Chonradh Peile na hAlban]] (''Scottish Football League''), nó [[Aontas Rugbaí na hAlban]] (SRU). TugannLeis sin seotugtar toscaireacht neamhspleách don tír ag go leor imeachtaí idirnáisiúnta spóirt, m.sh. [[sacar]] i g[[Corn Sacair an Domhain|Corn Peile an Domhain]]. Ní féidir le hAlbain dul i gcomórtas sna [[Cluichí Oilimpeacha]] go neamhspleách, ámh, agus más mian le haclaithe na hAlban páirt a ghlacadh, bíonndéanann orthusiad sin a dhéanamhamhlaidh mar pháirt ded'fhoireann fhoireannnáisiúnta na Ríochta Aontaithe. Cuireann an tír foireann chuig [[Cluichí an Chomhlathais]], ámh. Tá coiste [[Cumann Lúthchleas Gael|CLG]] in Albain mar [[CLG na hAlba]]. Tá sé mar chuid de [[Cumann Lúthchleas Gael na Breataine|Chumann Lúthchleas Gael na Breataine]].
 
=== Na meáinMeáin chumarsáideChumarsáide ===
Tá meáin chumarsáide ar leith in Albain seachas mar atá sa chuid eile den Ríocht Aontaithe. Mar shampla, táirgeann sí páipéir nuachta ar nós ''The Daily Record'' (príomh nuachtán pháipéir-cúng na hAlban) agus an dá phríomh nuachtán pháipéir-leathain, ''The Herald'' bunaithe i nGlaschú, agus ''The Scotsman'' i nDún Éideann. D’athraigh ''The Herald'' a ainm ó ''Glasgow Herald'', chun aitheantas a fháil mar pháipéar náisiúnta seachas mar cheann réigiúnach. I measc pháipéir an Domhnaigh, tá an tablóideach ''Sunday Mail'' (foilsithe ag an ''Daily Record'') agus an ''Sunday Post'', agus tá ceangal ag an ''Sunday Herald'' le ''The Herald'' agus ag ''Scotland on Sunday'' le ''The Scotsman''. Tá nuachtáin laethúla réigiúnacha ann freisin, mar ''The Courier and Advertiser'' i nDún Déagh san oirthear, agus ''The Press and Journal'' a chlúdaíonn Obar Dheathain agus tuaisceart na tíre. É sin ar fad ráite, tá nuachtáin náisiúnta uile na Ríochta Aontaithe le fáil ar fud na hAlban agus is iondúil go léitear iadsan níos minice ná na páipéir nach bhfaightear lasmuigh d'Albain.
 
Tá a cuid seirbhísí BBC féin ag Albain, mar shampla na stáisiúin náisiúnta raidió, BBC Radio Scotland agus an tseirbhís i nGaeilge na hAlban, BBC Radio nan Gàidheal (Gaeilge na hÉireann: ''Raidió na nGael''). Tá roinnt mhaithna stáisiún raidió náisiúnta de chuid an BBC agus go deimhin stáisiúin raidió neamhspleácha freisin le cloisteáil ar fud na tíre. Mar aon leis an raidió, cuireanncuirtear BBCar Scotlandfáil dháleaganacha sheirbhísde na bealaí teilifíse arnáisiúnta fáilBBC 1 agus BBC 2 trí BBC Scotland. Táirgtear cuid mhaith de chraolacháin an BBC Scotland Television do phobal na hAlban, ar nós cláir nuachta agus gnóthaí reatha, agus an opera galúnaigh bunaithe i nGlaschú, ''River City'', ach táirgíteartáirgtear cinn eile, ar nós drámaí agus cláir ghrinn, do lucht féachana ar fud na Ríochta Aontaithe, agus níos faide i gcéin. I gcodarsnacht leis an gcuid eile den Ríocht Aontaithe tá difríocht freisin i gclúdach ar spóirt, mar go bhfuil a sraitheanna sacair féin ag an tír, seachas cinn Shasana nó Thuaisceart Éireann. Cosúil leis an uile chuid eile den Ríocht Aontaithe, tá BBC Three, BBC 4 agus BBC iPlayer ar fáil ar fud na hAlban.
 
Tá trí stáisiún teilifíse neamhspleácha ag craoladh in Albain, (''Scottish Television'', ''Grampian Television'' agus ''Border Television'') freisin. Cé go rabhadar neamhspleách cheana, is leis an gcomhlacht chéanna (''The Scottish Media Group'') anois Scottish TV agus Grampian, agus is beag na difríochtaí eadarthuatá eatarthu. Is casta an scéal níosé castai aggcás "Border", mar go gcaitheanngcuireann siúd seirbhís aar thabhairt dofáil d'áiteanna thari teorannndeisceart na hAlban agus i Sasanadtuaisceart Shasana araon, chomh maith le h[[Oileán Mhanann]], agus tá seirbhísí nuachta ar leith anois aige don dá thaobh den teorann. Tá an chuid is mó de na craoltacháin neamhspleácha mar an gcéanna leo siúd i Sasana, sa Bhreatain Bheag agus i dTuaisceart Éireann, lasmuigh de nuacht agus cúrsaí reatha, spóirt, agus clárachacláir cultúrthachultúrtha agus na cláir a chraoltar i n[[Gaeilge na hAlban]].
 
=== Gnéithe eile de chultúr na hAlban ===
Tá mothú cine agus náisiúin dá cuid féin ag Albain. TaispeánannIs taighdeléir léanntaó gachthaighde uaira léirítear ó shuirbhéanna a dhéantar go mion agus go minic go mbraitheann muintir na hAlban gur Albanaigh, seachas Briotanaigh, iad (b'fhéidirgo gurpríomha, agus is amhlaidh deiseatá an Béarlascéal anseo!),i fiúSasana munaagus dteastaíonnsa uathuBhreatain iBheag gcónaí(áit goa ndéanfaíroghnaítear tír'Sasanach' agus náisiún'Breatnach' thar 'Briotanach'). Ina ainneoin sin ní ann do thromlach ar bith a vótálfadh ar son neamhspleáchais iomláin lán-neamhspleáchin diAlbain.
 
Tá réimse teangacha agus canúintí dá cuid féin ag Albain,Béarla na hAlban freisin, rudarb aionann thuganniad anagus cúis chiallbhróid do mhuintir na hAlban agus lena dtugtar le fios dóibh gur náisiúnáit iontuar féinleith iadí an tír. Féach [[An Albainis|Albainis]].
 
== Creideamh ==
Líne 124:
!colspan="1" style="background:#ffdead;"|Céatadán den Daonra
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Eaglas Albainna hAlban || 32.4%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Caitliceach Rómhánach || 15.9%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | ChríostaíochtCríostaíocht eile || 5.5%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Moslamach || 1.4℅
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | ReilgiúnCreidimh eile || 1.1%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Gan reilgiúnchreideamh || 36.7
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Gan freagra || 7.0
Líne 140:
|style="background:#efefef;" align="center" | '''Gach duine''' || '''5,295,403 (100%)'''
|}
Tá feidhmeanna eaglais náisiúnta ag [[Eaglais na hAlban]] (ar a dtugtar ''The Kirk'' go minic). Seachas mar atá in [[Eaglais na hÉireann]] nó in [[Eaglais Shasana]], tá foirm riaracháin [[Preisbitéarachas|PreisbitéarachPhreispitéirigh]] riaracháin aici, nach bhfuil faoi smacht an stáit. Tagann sé seo ón gcaoi ar tháinig an t[[Reifirméisean|Athleasú Creidimh]] go hAlbain, gluaiseacht a thosaigh [[John Knox]] iin [[1560]]. Ba imeasci measc na ngnáthdhaoine donden chuid is mó a tháinig Athrú Creidimh na hAlban ar an saol, agus roghnaigh muintir na hAlban an [[PreisbitéarachasPreispitéarachas]] mar mhodh riartha ar a n-eaglais. Níorbh amhlaidh iin SasanaEaglais na hÉireann nó in Eaglais Shasana, áit ar chuir [[Anraí VIII Shasana|Anraí VIII]] Athrú Creidimh Shasana ar bun éas a stuaim féin, agus inar roghnaigh sé modh riaracháin a bhí ag brath ar easpaig (macasamhail na hEaglaise Caitlicí Rómhánaí), modh a leanann fós insa Eaglais Shasanaeaglais.
 
Tá roinnt eaglaisí ChríostaíochaCríostaí eile in Albain, ina measc an [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|ChaitliceachasCaitliceachas Rómhánach]], a tháinig ar ais ar an saol trítríd an inimirce ó Érinn tar éis do Phrotastúnaigh na hAlbain é a chuir faoi chois go trom ón 16ú aois go dtí go déanach san 18ú aois1829. Is í anois an chreideamhdara creideamh is mó í lasmuightar denéis ''Kirk''Eaglais na hAlban. Chomh maith leis an ''Kirk'' tá eaglaisí éagsúla [[An Protastúnachas|Protastúnacha]] in Albain, ina measc [[Eaglais EaspagrachEaspagach Albain]], ar lán-ball de [[Chomaoine an Anglacánachais|Comaoine an Anglacánachais]] í, agus [[Saor-Eaglais na hAlban]], eaglais Phreisbitéarach a tháinig ar an saol i scoilt ó Eaglais na hAlban, agus a dtugtar na ''Wee Frees'' ar a bhaillbaill.
 
Is é an t[[An tIoslam|Ioslámachas]] an [[creideamh]] neamh-[[An Chríostaíocht|Chríostaíoch]] is mó in Albain, ach ní mórán daoine atá i gceist.
 
Tá sean-chleachtadh ag cuid mhaith d'AlbainAlbanaigh ar thriobhóidíthrioblóidí idir [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|ChaitlicighCaitlicigh]] agus [[An Protastúnachas|PhrotastúnaighProtastúnaigh]], go háirithe mórthimpealltimpeall ar Ghlaschú. Tá sé seosin le sonrú le fada go háirithe i bhfostaíocht agus i gcúrsaí sacair. Tá laghdú mór ar a leithéid de [[seicteachas|sheicteachas]] in Albain seachas mar a bhí blianta ó shoinshin, ach tá a rian le sonrú roinnt éigin fós.
{| class="wikitable" style="float:right;"
|+
'''Uimhreacha ar Chreideamh ó CheannáireamhDhaonáireamh na Ríochta Aontaithe 2001 in Albain:'''
|-
!colspan="1" style="background:#ffdead;"|Creideamh
Líne 158:
|style="background:#efefef;" align="center" | Caitlicigh Rómhánacha || align="center" | 16%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | CríostaíghCríostaithe eile|| align="center" | 7%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | IoslámaighIoslamaigh || align="center" | 0.8%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | BúdaighBúdaithe || align="center" | 0.1%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Sícigh || align="center" | 0.1%
Líne 168:
|style="background:#efefef;" align="center" | Giúdaigh || align="center" | 0.1%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | HindúighHiondúigh || align="center" | 0.1%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Creidimh eile || align="center" | 0.5%
Líne 178:
|}
 
==An Polaitíocht Pholaitíocht==
Ar feadh achairan fhadaiomlán, tá polaitíocht na Ríochta Aontaithe le sonrú i bpolaitíocht na hAlban, ach le roinnt difríochtaí ann. Mar shampla, chomh maith leis na páirtithe náisiúnta atá le fáil ar fud na Ríochta Aontaithe, ([[Páirtí an Lucht Oibre (RA)|Páirtí an Lucht Oibre]], [[an Páirtí Caomhnaitheach (RA)|an Páirtí CaomhachCoimeádach]] agus [[na Daonlathaigh Liobrálacha (RA)|na Daonlathaigh Liobrálacha]]) tá páirtithe atáann arnach bunbhfaightear intaobh amuigh d'Albain amháin. Ina measc, tá [[Páirtí Náisiúnta na hAlban]] (SNP), Páirtí Glas na hAlban, agus Páirtí SóisíalachSóisialach na hAlban (SSP). Tá níos mó brí san páirtithe seo a cuireadh Parlaimint na hAlban ar bun i [[1998]].
 
Tá baint tar éis a bheith ag difríochtaí traidisiúnta idir an eite chlé agus an eite dheas le cur is cúiteamh ar an bhféinrialbhféinriail, rud a thug na páirtithe atá ar fud na Breataine roinnt tacaíochta dó thar am, cé gur tháinig athrú meonachmeoin ar na CaomhánaighCoimeádaigh agus ar Lucht Oibre níos mó ná uair amháin. AchAgus ledílárú devolutionna cumhachta ó pharlaimint náisiúnta na Ríochta Aontaithe i Londain tar éis tárlúinttarlú cheana féin, is idir iad siúd a thacaíonn leleis an neamhspleáchas na hAlband'Albain agus iad siúd a chuireannatá ina choinne aatá ceisteanna bhaineannmóra an príomhlae aragóinti bunreachtúilbpolaitíocht na hAlbain dírithe. De réir mar atá an scéal ag titim amach, de réir an ''State of the Nation Poll'' [[2004]], ba mhaith le 66% d’Albanaigh níos mó cumhachta a bheith ag [[Parlaimint na hAlban]], agus níor mhaith ach le 2% na cumhachtaí a bheith arís faoi [[Westminster]].
 
== Geilleagar na hAlban ==
 
Tá go leor roinnte i [[geilleagar|ngeilleagar]] na hAlban. Tá tábhacht i gcónaí ag an [[ola]], cé go ndeachaigh innealtóireacht éadrom agus longcheártain i léig le blianta beaga anuas, agus tá an roinn seirbhíse, go háirithe [[an gnó airgeadais|an ghnó airgeadais]] agus ionaid ghlaoigh, níos tábhachtaí anois. Tá obair faoin tuath, ar nós iascaireachtana hiascaireachta agus na talmhaíochta, tábhachtach i gcónaí, cé go bhfuil fás i n''Gleann Sileacan'' na tíre le táirgeadh [[ríomhaire|ríomhairí]] agus [[fón póca|fóin phóca]]. Tá tábhacht fós ag baint le táirgeadh [[uisce beatha]], mar atá le gnó na [[turasóireacht]]a.
[[Íomhá:Highland Cow and Calf.jpg|mion|[[Bó na nGarbhchríoch]], pór dúchasach d'Albain]]