An difríocht idir athruithe ar: "Albain"
Content deleted Content added
mNo edit summary |
No edit summary |
||
Líne 1:
{{athbhreithniú}}
{{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}}
Is tír í '''Albain''' ([[Gaeilge na hAlban]]: ''Alba''; [[Béarla|Sacs-Bhéarla]] agus [[An Albainis|Béarla Gallda]]: ''Scotland'') a bhíodh ina ríocht neamhspleách tráth in iarthuaisceart na
Ghlac
== Ainm ==
''Alba'' a thugtar ar an tír i nGaeilge.
''Scoti'' a thugtaí ar na [[Gaeil]]
== Ceann Stáit ==
Síolraíonn Banríon [[Eilís II na Ríochta Aontaithe]], [[Ceann Stáit]] na Ríochta Aontaithe, ó Rí Séamus VI na hAlban, an chéad mhonarc Albanach ar Rí freisin ar Shasana é ([[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Rí Séamus I Shasana agus na hÉireann]] ón mbliain [[1603]] ar aghaidh).
Cé go bhfuil roinnt conspóide fós i measc phobal na hAlban faoin
== Tíreolaíocht ==
:''Féach freisin: [[Ceantair chomhairle na hAlban]]''
Is ar thuaisceart oileán na [[an Bhreatain|Breataine]] atá Alba suite; thar theorainn ó dheas uaithi tá Sasana. Tá cuid de mhórthír na Breataine inti, mar aon le roinnt grúpaí oileán, ar nós [[Inse Shealtainn|
Roinntear
[[Íomhá:Traigh Sheilebost.jpg|clé|mion|Traigh Sheilebost sna [[Na Hearadh|Hearadh]], sna hOileáin Siar]]
== Clocheolaíocht ==
=== Gluaiseacht na
Nuair a bhí bolcánachas go beo in [[Labhaidh Thoir]], 350 milliún
Níor tháinig codanna thuaidh agus theas d'oileán na Breataine le chéile ach 76 milliún bliain roimh
Nuair a thosaigh an ré bholcánach níos déanaí, timpeall 270 bliain ó shin, ba chuid de Phangaea
Féach [http://www.glg.ed.ac.uk/home/s9810658/eastlothian/plates/tectonics.html Cuntas ar theicteonaic].
== Teanga ==
Labhraíonn an daonra iomlán, nach mór, [[An Béarla|Béarla]], cé go
Faoin am ar tháinig [[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Séamus VI na hAlban]] i gcoróin i Sasana agus in Éirinn, ba í an Albainis, ar a dtugtar "Scots" nó "Lallans" freisin as Béarla (ón bhfocal ''Lowlands'', machairí), a
[[File:Scots Gaelic speakers in the 2011 census.png|thumb|336px|left|% a bhí ábalta Gaeilge na hAlban a labhairt(2011)]]
Gach duine atá 3
Ábalta an Béarla a labhairt go maith — 98.6%.
Ábalta
Ábalta an Albainis a labhairt — 30.1%.
Úsáideann teanga eile sa bhaile — 3.9%
== Stair ==
Ba é [[Coinneach Mac Ailpín]] ar dtús a d'aontaigh ríocht na nGael agus na g[[na Cruithnigh|Cruithneach]] in Albain, nuair a thóg sé coróin na gCruithneach sa bhliain [[843]] AD. Go stairiúil, ó aimsir [[Dáibhí I na hAlban|Dháibhí I na hAlban]] (a bhí i réim idir na blianta [[1124]]–[[1153]]) ar a laghad, bhí scoilt chultúrtha le sonrú in Albain - [[Ísiltír na hAlban]], arbh í an Albainis, agus níos déanaí an Béarla, a príomhtheanga, agus Garbhchríocha na hAlban arbh í an tSean-Ghaeilge, agus níos déanaí Gaeilge na hAlban, a príomhtheanga.
Ba ghné ar leith in Albain é córas na gclann. I measc na gclann cáiliúil tá [[Clann Mhic Ghríogóir]] (''MacGregor''), [[Clann Mhic Dhónaill]] (''MacDonald'', [[Clann Mhic Cionnaith]] (''MacKenzie''), [[Clann Mhic Aoidh]] (''MacKay''), [[Clann Mhic Leoid]] (MacLeod), [[Clann Mhic Roibeard]] (''Robertson'') agus [[Clann Chambeul]] (''Campbell'').
Sa ré stairiúil, ghlac Ísiltír na hAlban sórt córais [[Feodachas|feodach]] tar éis [[Gabháltas na Normannach|Ghabháltais na Normannach]] i Sasana, agus
Le linn [[Cogadh na Saoirse in Albain|Chogadh na Saoirse in Albain]] (timpeall 1290 - 1363) d'éirigh muintir na hAlban amach i gcoinne riail Shasana, den chéad uair, faoi cheannas an ridire [[Uilleam Uallas]], agus níos déanaí, faoi cheannas [[Roibeard I, Rí na nAlbanach|Roibeard Brús]]. Chloígh Bruce na Sasanaigh ag [[Blàr Allt a' Bhonnaich|Cath Bannockburn]] sa bhliain [[1314]].
Sa bhliain [[1603]] fuair [[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Rí Séamus VI na hAlban]] coróin Shasana óna dhúchas, agus ceapadh mar [[Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire|Rí Séamus I Shasana agus na hÉireann]] é.
Lean an scéal ar aghaidh mar seo go dtí [[An Bhealtaine|Bealtaine]] sa bhliain [[1999]] nuair a ghnóthaigh Albain [[Párlamaid na h-Alba|parlaimint nua]]. Cé go raibh stádas parlaiminte náisiúnta ar thír neamhspleách ag sean-pharlaimint na hAlban, níl riar ag an bparlaimint nua ach i gcúrsaí intíre, mar go
Ar 18 Meán Fómhair 2014 cuireadh ceist neamhspleáchas Alban faoi reifreann, agus chinn 55% in aghaidh 45% den phobal fanacht
==
Tá 32 roinn riaracháin in Albain. I gcaint na ndaoine, cuirtear síos fós ar 33 [[contaetha na hAlban|
* [[Glaschú]]
Líne 83:
* Bealaí uisce cruthaithe agus méadaithe ag an duine: an Canál Cailedónach, Canál Crinan, Canál Fhoirthe & na Cluaidhe, Canál an Aontais.
==
Tá cultúr cathartha ar leith ag Albain seachas an chuid eile den
===
===An
Tá córas oideachais dá cuid féin ag Albain freisin.
Tógann daltaí scoile na hAlban scrúdaithe ''Higher'' (seachas ''A-Levels''
===An
Tá gnéithe ar leith i gcóras baincéireachta na hAlban, freisin. Cé gurb é [[Banc Shasana]] banc ceannais
Le plé níos faide, fch. [http://www.siliconglen.com/Scotland/1_7.html Legal Tender]
===
Tá an
=== Na
Tá meáin chumarsáide ar leith in Albain seachas mar atá sa chuid eile den Ríocht Aontaithe. Mar shampla, táirgeann sí páipéir nuachta ar nós ''The Daily Record'' (príomh nuachtán pháipéir-cúng na hAlban) agus an dá phríomh nuachtán pháipéir-leathain, ''The Herald'' bunaithe i nGlaschú, agus ''The Scotsman'' i nDún Éideann. D’athraigh ''The Herald'' a ainm ó ''Glasgow Herald'', chun aitheantas a fháil mar pháipéar náisiúnta seachas mar cheann réigiúnach. I measc pháipéir an Domhnaigh, tá an tablóideach ''Sunday Mail'' (foilsithe ag an ''Daily Record'') agus an ''Sunday Post'', agus tá ceangal ag an ''Sunday Herald'' le ''The Herald'' agus ag ''Scotland on Sunday'' le ''The Scotsman''. Tá nuachtáin laethúla réigiúnacha ann freisin, mar ''The Courier and Advertiser'' i nDún Déagh san oirthear, agus ''The Press and Journal'' a chlúdaíonn Obar Dheathain agus tuaisceart na tíre. É sin ar fad ráite, tá nuachtáin náisiúnta uile na Ríochta Aontaithe le fáil ar fud na hAlban agus is iondúil go léitear iadsan níos minice ná na páipéir nach bhfaightear lasmuigh d'Albain.
Tá a cuid seirbhísí BBC féin ag Albain, mar shampla na stáisiúin náisiúnta raidió, BBC Radio Scotland agus an tseirbhís i nGaeilge na hAlban, BBC Radio nan Gàidheal (Gaeilge na hÉireann: ''Raidió na nGael''). Tá
Tá trí stáisiún teilifíse neamhspleácha ag craoladh in Albain, (''Scottish Television'', ''Grampian Television'' agus ''Border Television'') freisin. Cé go rabhadar neamhspleách cheana, is leis an gcomhlacht chéanna (''The Scottish Media Group'') anois Scottish TV agus Grampian, agus is beag
=== Gnéithe eile de chultúr na hAlban ===
Tá mothú cine agus náisiúin dá cuid féin ag Albain.
Tá réimse
== Creideamh ==
Líne 124:
!colspan="1" style="background:#ffdead;"|Céatadán den Daonra
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Eaglas
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Caitliceach Rómhánach || 15.9%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" |
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Moslamach || 1.4℅
|-
|style="background:#efefef;" align="center" |
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Gan
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Gan freagra || 7.0
Líne 140:
|style="background:#efefef;" align="center" | '''Gach duine''' || '''5,295,403 (100%)'''
|}
Tá feidhmeanna eaglais náisiúnta ag [[Eaglais na hAlban]] (ar a dtugtar ''The Kirk'' go minic). Seachas mar atá in [[Eaglais na hÉireann]] nó in [[Eaglais Shasana]], tá foirm riaracháin [[Preisbitéarachas|
Tá roinnt eaglaisí
Is é an t[[An tIoslam|Ioslámachas]] an [[creideamh]] neamh-[[An Chríostaíocht|Chríostaíoch]] is mó in Albain
Tá sean-chleachtadh ag cuid mhaith d'
{| class="wikitable" style="float:right;"
|+
'''Uimhreacha ar Chreideamh ó
|-
!colspan="1" style="background:#ffdead;"|Creideamh
Líne 158:
|style="background:#efefef;" align="center" | Caitlicigh Rómhánacha || align="center" | 16%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" |
|-
|style="background:#efefef;" align="center" |
|-
|style="background:#efefef;" align="center" |
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Sícigh || align="center" | 0.1%
Líne 168:
|style="background:#efefef;" align="center" | Giúdaigh || align="center" | 0.1%
|-
|style="background:#efefef;" align="center" |
|-
|style="background:#efefef;" align="center" | Creidimh eile || align="center" | 0.5%
Líne 178:
|}
==An
Ar
Tá baint tar éis a bheith ag difríochtaí traidisiúnta idir an eite chlé agus an eite dheas le cur is cúiteamh ar an
==
Tá go leor roinnte i [[geilleagar|ngeilleagar]] na hAlban. Tá tábhacht i gcónaí ag an [[ola]], cé go ndeachaigh innealtóireacht éadrom agus longcheártain i léig le blianta beaga anuas, agus tá an roinn seirbhíse, go háirithe [[an gnó airgeadais|an ghnó airgeadais]] agus ionaid ghlaoigh, níos tábhachtaí anois. Tá obair faoin tuath, ar nós
[[Íomhá:Highland Cow and Calf.jpg|mion|[[Bó na nGarbhchríoch]], pór dúchasach d'Albain]]
|