Leagan ó 04:34, 26 Eanáir 2009 athraigh 138.251.242.137 (plé) Ag athdhíriú go Béarla Gallda ← Gabh chuig an difear roimhe seo		Leagan ó 11:43, 26 Eanáir 2009 athraigh cealaigh MacTire02 (plé \| dréachtaí) 2,362 edits Undo revision 221406 by 138.251.242.137 (Talk) An chéad dhifear eile →
Líne 1: {{Teanga ~~#REDIRECT [[Béarla Gallda]]~~ \|ainm=Albainis/Lallainnis/''a' Bheurla Ghallda'' \|ainm_sa_teanga=Scots \|tír_a_labhraíonn_í_with_in=[[Albain]], [[Tuaisceart Éireann]], [[Poblacht na hÉireann]], [[Sasana]] \|réigiún=[[Galltacht Alban]], [[Gallaibh]], na h[[Oileáin Thuaidh]], [[Cúige Uladh]] \|cainteoirí=200,000[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sco] \|rang=- \|líne_ghinealaigh=[[Líne ghinealaigh Ind-Eorpaise\|Ind-Eorpais]]<br>  [[Gearmáinic]]<br>   [[Gearmáinic an Iarthair]]<br>    [[Teangacha an Iarthair\|Iarthair]]<br>     [[Sean-Shasainis]]<br>      '''Albainis''' \|teanga_oifigiúil_ginideach=- \|rialtóir=- \|iso1= \|iso2=sco \|iso3=sco }} [[Teanga (cumarsáid)\|Teanga]] Gearmáinice is ea í an '''Albainis''' nó an '''Lallainnis''' (is é an chéad téarma an ceann is minicí a úsáidtear inniu, ach is é an téarma úd ''Lallainnis'' a bhí i g''Ciste Cúrsaí Reatha''; ''Scots'' an t-ainm sa teanga féin) a labhraítear in [[Albain]] agus i d[[Tuaisceart Éireann]]. Tugtar ''Lallainnis'' uirthi i bhfoinsí áirithe Gaeilge chomh maith. Is é an t-ainm a úsáidtear i nGaeilge na hAlban ná ''a' Bheurla Ghallda'', is é sin, "an Béarla Gallda". Inniu, úsáidtear an téarma ''[[Albainis Uladh]]'' go hoifigiúil le tagairt don chineál Albainise a labhraítear i g[[Cúige Uladh]], go háirithe i dTuaisceart Éireann. Is deacair a rá, cé acu teanga inti féin nó canúint de chuid an Bhéarla í an Albainis. Ón taobh amháin de, glactar leis gur ceann de sheanchanúintí an Bhéarla í an Albainis, ach tá canúintí traidisiúnta seanbhunaithe dá cuid féin ag an Albainis chomh maith. Is féidir dearcadh ar an Albainis freisin mar chuid den [[Béarla\|Bhéarla]] mar a labhraítear in Albain é, ach tá sí an-difriúil le [[Béarla na hAlban]], is é sin, an leagan den Bhéarla Chaighdeánach a chleachtaítear in Albain. Maidir leis na cainteoirí dúchais, is é an t-ainm is minicí a thugann siad ar an teanga ná ''Scots'' nó ''braid Scots'' - is ionann ''braid'' agus ''broad'' an Bhéarla chaighdeánaigh. Is minic nach dtugann siad "Scots" ar a bhfuil á labhairt acu, ach ainmneacha cosúil le ''Doric'' nó ''Buchan Claik'' - is é sin, ainm na canúna cúinge. Ainm seanfhaiseanta é ''Scotch'', ach chluinfeá sa chiall seo é an chorruair in Éirinn. Tá an t-ainm ''Lallans'' bunaithe ar ''Lowlands'' an Bhéarla, agus bhain scríbhneoirí an leabhair úd ''Ciste Cúrsaí Reatha'' úsáid as an leagan Gaeilge ''Lallainnis''. Ainm é a d'fheicfeá ag scríbhneoirí Albanacha cosúil le [[Robert Burns]] agus [[Robert Louis Stevenson]], cuir i gcás. :''They took nae pains their speech to balance,'' :''Or rules to gie;'' :''But spak their thoughts in plain, braid lallans,'' :''Like you or me.'' Sa sliocht seo, is léir gurb é an chiall atá á cur in iúl leis an bhfocal ''Lallans'' ná "caint na ndaoine", "canúint na ndaoine simplí", seachas aon chineál teanga liteartha nó chaighdeánaithe: "Níor bhuair siad a gcloicne le gramadach ná le rialacha na teanga, ach labhair siad an rud a bhí ar a n-intinn i gcaint shimplí na ndaoine cosúil leat féin nó liomsa." (Robert Burns) Nuair a thosaigh athbheochan na hAlbainise i dtús na fichiú haoise, baineadh úsáid as an bhfocal Lallainnis nó ''Lallans'' le tagairt don "Albainis shintéiseach" a bhí ag teacht ar an bhfód san am - is é sin, teanga liteartha a bhí curtha i dtoll le chéile as focail chanúnacha chomh maith le focail a tháinig as seanlitríocht na hAlbainise. ==Stair== Go dtí an [[15ú haois]], b'ionann ''Scottis'' agus Gaeilge na hAlban, agus lucht labhartha na hAlbainise ag tabhairt ''Inglis'' ar an teanga a bhí acu féin. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh sé coitianta ''Erse'', is é sin, teanga na h[[Éireann]], a thabhairt ar Ghaeilge na hAlban, agus an t-ainm ''Scottis'' nó ''Scots'' ag tagairt don Albainis feasta. Ón tseachtú haois ar aghaidh, bhí seanchanúint Nortumbrach an Bhéarla á labhairt in Oir-Dheisceart na hAlban. Bhí an teanga teorannaithe don cheantar seo go dtí an 13ú haois, a fhad agus a bhí Gaeilge na hAlban á labhairt i gcúirt Rí na hAlban. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh an teanga in úsáid i mbuirgeanna na hAlban. Is éard a bhí i gceist leis na buirgeanna ná sórt cathracha a bhí curtha ar bun ag Dáibhí Mac Maol Coilm (Dáibhí a hAon), agus é ina Rí ar Albain sna blianta 1124-1153. An meas a bhí ag na daoine ar an Albainis mar theanga, chuaigh sé i méadaíocht, go háirithe nuair a bhí an [[Fraincis\|Fhraincis]] ag imeacht go tiubh. Mar sin, bhí an Albainis á labhairt go forleathan i gcuid mhór d'Oirthear na hAlban ón 14ú haois ar aghaidh. Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt sa Nortumbarlainn sna [[An Mheánaois\|Meánaoiseanna]]. Cosúil le canúintí na Nortumbarlainne, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón [[Ollainnis]], ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairneálaigh ó thuaisceart na Gearmáine agus ón [[An Ísiltír\|Ísiltír]]. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig. ==Stádas== Sa bhliain 1707, chuaigh [[Sasana]] agus Albain le chéile in aon [[Ríocht Aontaithe\|ríocht aontaithe]] amháin. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag na daoine ar an Albainis sa dá thír gur teanga ar leith a bhí i gceist leis an Albainis. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: inniu, is minic a labhraíonn na hAlbanaigh canúintí atá idir eatarthu idir an chanúint Albanach agus an Béarla caighdeánaithe. Bíonn na hAlbanaigh ábalta, ina lán cásanna, [[códmhalartú]] a dhéanamh ó Bhéarla caighdeánaithe go canúint Albanach, de réir mar a theastaíonn uathu. Contanóid atá ann, agus níl sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir "Albainis faoi thionchar an Bhéarla" agus "Béarla faoi thionchar na hAlbainise", ná a rá, cé acu canúintí de chuid Bhéarla na hAlban nó canúintí de chuid na hAlbainise atá i gceist le caint na ndaoine in Albain an lae inniu. {{síol}} [[Catagóir:Albain]] [[Catagóir:Teangacha]] [[af:Skots]] [[am:ስኮትኛ]] [[an:Idioma anglico escozés]] [[ang:Scyttisce sprǣc]] [[bs:Škotski jezik]] [[ca:Scots]] [[cs:Skotština]] [[cy:Sgoteg]] [[de:Scots]] [[en:Scots language]] [[eo:Skota lingvo]] [[es:Escocés (lengua germánica)]] [[et:Šoti keel]] [[eu:Scotsera]] [[fi:Skotin kieli]] [[fo:Skotskt (mál)]] [[fr:Scots]] [[fy:Skotsk]] [[gd:A' Bheurla Ghallda]] [[gl:Lingua escocesa]] [[gv:Baarle Albinagh]] [[he:סקוטית]] [[hr:Škotski jezik]] [[hu:Scots nyelv]] [[is:Skoska]] [[it:Lingua inglese di Scozia]] [[ja:スコットランド語]] [[ko:스코트어]] [[kw:Skots]] [[la:Lingua Scotica (Teutonica)]] [[li:Sjots]] [[lij:Lengua scosseise]] [[lmo:Ingles de la Scossia]] [[lt:Škotų kalba]] [[mk:Шкотски јазик]] [[nds:Scots]] [[nl:Schots (taal)]] [[nn:Låglandsskotsk språk]] [[no:Skotsk]] [[nrm:Scots]] [[pl:Język scots]] [[pms:Lenga scòts]] [[pt:Scots]] [[ro:Limba scots]] [[ru:Шотландский (англо-шотландский) язык]] [[sco:Scots leid]] [[simple:Lowland Scots]] [[sl:Scots]] [[sv:Lågskotska]] [[tr:Scots]] [[uk:Шотландська (германська) мова]] [[zh:低地蘇格蘭語]]

An difríocht idir athruithe ar: "An Albainis"