An difríocht idir athruithe ar: "An Albáinis"

Content deleted Content added
m róbat ag suimiú: sm:Gagana Kosovo
Colin Ryan (plé | dréachtaí)
No edit summary
Líne 16:
Is teanga [[Teangacha Ind-Eorpacha|Ind-Eorpach]] í an '''Albáinis''' (''Gjuha Shqipe'' [ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ] nó ''Shqip'' [ʃcip] sa teanga féin). Tá sí ina haicme féin i measc na dteangacha Ind-Eorpacha, nó tá sí chomh breac le hiasachtaí ó theangacha eile agus go bhfuil sé deacair a rá go cruinn cá bhfuil sí i gcrann ginealais na fine teangacha.
 
Labhraítear í san [[An Albáin|Albáin]], sa [[An Chosaiv|Chosaiv]] agus i gceantair áirithe i [[Montainéagró]] agus i b[[Poblacht na Macadóine]] in oirdheisceart na h[[An Eoraip|Eorpa]]. Labhraítear canúintí Albáinise i ndeisceart na hIodáile (mar ''Arbëreshë'') agus sa [[An Ghréig|Ghréig]] (mar ''Arvanitika'') freisin. Tá thart ar shé mhilliún cainteoirí Albáinise ar fud an domhain.
 
== Na Canúintí ==
{{FloatThumb|Albanian_language_map.jpg|200px|Limistéar labhartha na hAlbáinise, agus ainmneacha na gcanúintí i ndath buí}}
Tá dhá phríomhchanúint ann: an ''Toscais'' (''Toskërisht'') sa deisceart agus an ''Ghéigis'' (''Gegërisht'') sa tuaisceart. Tá an caighdeán scríofa bunaithe ar an Toscais, anden chuid is mó, cé go bhfuil eilimintí áirithe as an nGéigis ann freisin. Ritheann teorainn na bpríomhchanúintí ar feadh na habhann úd ''Shkumbini'' trasna na hAlbáine. Tá traidisiún liteartha ag an nGéigis freisin, áfach, agus inniu, foilsítear nuachtáin Ghéigise sa Chosaiv. Canúintí Géigise amháin a labhraítear sa Chosaiv. Mar sin, cé go bhfuil formhór mór na nAlbánach ''san Albáin féin'' ag labhairt canúintí Toscaise, dealraíonn sé gurb í an Ghéigis teanga fhormhór na nAlbánach ''go léir ar fud an domhain''.
 
Is iad na difríochtaí is tábhachtaí idir an dá phríomhchanúint ná go seasann ''n'' na Géigise go minic do ''r'' na Toscaise: G ''râna'', T. ''rëra'' "gaineamh", agus go n-aithníonn an Ghéigis na gutaí fada thar na gutaí gearra. Is minic a chloistear an t-''a'' fada (â) in áit ''e'' gearr doiléir na Toscaise (ë) sa Ghéigis, agus bíonn blas na srónaíola le haithint ar an ''a'' fada sin go minic.
Líne 32:
Is iad an dá cheann deireanacha na cinn is aistí acu go léir. Tá aibítir Beitha Kukju ainmnithe as an té a chum is a cheap sa bhliain 1840 í, ach ní dheachaigh sí in úsáid go forleathan riamh. Bhí aibítir Elbasan in úsáid timpeall chathair Elbasan san ochtú haois déag, ach tá sí ligthe i ndearmad anois.
 
Maidir leis an aibítir Ghréagach, baineann na h''Arvanitika'', nó Albánaigh na Gréige, úsáid aisti inniu féin lena gcanúint a chur ar pár, má scríobhann siad í ar aon nós. Sna laethanta a bhí, áfach, bhí an aibítir seo i bhfad ní ba tábhachtaíthábhachtaí i saol cultúrtha na nAlbánach. Bhí lucht labhartha na Toscaise ag scríobh a gcuid canúintí leis na litreacha Gréagacha chomh luath leis an mbliain 1500, agus bhí clólann i Voskopojë san ochtú haois déag a d'fhoilsigh leabhair Albáinise san aibítir Ghréagach. (San am sin, ba lárionad cultúrtha tábhachtach é Voskopojë, ó bhí na bealaí trádála ag fabhrú don áit. Inniu, níl ann ach sráidbhaile beag in Oirthear na hAlbáine.)
 
Na hAlbánaigh a chuaigh ar scoilscoileanna Seirbise sa Chosaiv fadó, bhain siadbhainidís úsáid éigin as na litreacha Coireallacha, ach ní raibh údarás oifigiúil leis an gcleachtas sin riamh.
 
Inniu, is í an aibítir Laidineach a úsáidtear go hoifigiúil. Is iad na litreacha speisialta atá ann ná ë (a sheasann don ghuta dhoiléir, an cineál guta a chloisfeá i bhfocail Béarla cosúil le ''her'', mar a fhuaimnítear "i mBéarla na Bainríona" é) agus ç (cosúil le ''ch'' an Bhéarla). Thairis sin, fuaimnítear litreacha áirithe ar dhóigh neamhchoitianta:
Líne 58:
==An Litríocht==
 
Tá litríocht éigin á foilsiú trí mheán na hAlbáinise ón 16ú haois i leith. Na chéad leabhair a cuireadh i gcló, ba leabhair chráifeacha nó croinicí stairiúla iad. In Oirthear na hAlbáine, tháinig Voskopojë chun cinn mar lárionad litríochta agus clódóireachta sa tseachtú haois déag. Cultúr Gréagach a bhí i gceist ansin, ach bhain lucht léinn Voskopojë úsáid as an Albáinis agus as teangacha reigiúnacha eile le Gréigis a mhúineadh agus le reiligiún Críostaí na nGréagach a chraobhscaoileadh. Mar sin, foilsíodh a lán leabhar cráifeach Ortadocsach as Albáinis iin Voskopojë. Ón taobh eile de, bhí filí Muslamacha ag scríobh dánta agus prós Albáinise san ochtú haois déag, agus iad ag baint úsáide as na litreacha Arabacha. Bhí siad go mór mór faoi thionchar an traidisiúin Pheirsigh, cosúil le filí Tuircise na linne.
 
Sa naoú haois déag, tháinig gluaiseacht athbheochana náisiúnta na hAlbáinise, ''Rilindja Kombetarë'', ar an bhfód, agus thosaigh scríbhneoirí ag saothrú na teanga le cúis na gluaiseachta a chur chun cinn. Ba iad Jeronim de Rada agus Naim Frashëri príomhscríbhneoirí na linne. File rómánsach abba ea de Rada a rugadh i gceann de phobail bheaga Albánacha na hIodáile. Bhí saint aige sa bhéaloideas, agus scríobh sé dánta agus laoithe a raibh blas an bhéaloidis orthu. Maidir le Naim Frashëri, bhí seisean ag cur síos ar shaol na tuaithe agus ar chath na nAlbánach ar son na saoirse chomh maith, ach bhí sé go mór faoi thionchar na sruthannashruthanna comhaimseartha cultúrtha sanna EoraiphEorpa, agus deirtear gurbh eisean a thug isteach an nua-aoiseachas i litríocht na hAlbáinise. Is é file náisiúnta na hAlbáine é.
 
Filí tábhachtacha eile de chuid na hAthbheochana ab ea Zef Serembe, Ndre Mjeda, agus Andon Zako Çajupi.
 
SnaI bliantamblianta idirchogaidh sanan fhichiúfichiú haois, ba é an réalachas réalta eolais na scríbhneoirí. Scríbhneoirí tábhachtacha ón tréimhse seo abba ea Gjergj Fishta, Millosh Gjergj Nikolla, Lasgush Poradeci, Fan Stilian Noli, agus Faik Konica.
 
Nuair a tháinig an Cumannachas i gceannas ar an Albáin, is follasach gur cuireadh an Réalachas Sóisialach ag rialú na litríochta. Mar sin féin, bhí scríbhneoirí cosúil le Jakov Xoxa agus Ismail Kadare in ann scéalta suimiúla a chumadh, cé nár sháraigh siad srianta an pholasaí oifigiúil chultúrtha.