An difríocht idir athruithe ar: "An Meán-domhan"

[[Íomhá:Unico Anello.jpg|thumb|220px|Samhail den Aon Fháinne Amháin, arb é buninneall na n-imeachtaí é in úrscéal Tolkien.<!-- An chuid den Mheán-Domhandomhan a fheictear ar an mapa, is é Mordor é, an tír ina bhfuil cónaí ar Sauron, an Tiarna Dubh.-->]]

Cheap Tolkien an Meán-Domhandomhan mar [[ilchríoch]] sa chruinne ar a dtugann sé ''Arda''. Cuimsíonn Arda an Domhan, is é sin, ''Imbar'' nó ''Ambar'', chomh maith leis [[An Ghrian|an nGrian]], [[an Ghealach]] agus na [[Réalta|réaltaí]]. Is cuid den ollchruinne é Arda - is é ''Eä'' an ollchruinne.

Mar a chruthaigh Eru Ilúvatar (is é sin, Dia) an Domhan ar dtús, bhí dhá ilchríoch ann: an Meán-Domhandomhan, nó ''Endor'', agus na Tailte Neamhbhásmhara (''The Undying Lands'') nó an Ríocht Bheannaithe (''The Blessed Realm'') - ''Aman''. Bhí an dá ilchríoch seo dealaithe ó chéile ag an bhFarraige Mhór, ''Belegaer''.

Bhí an t-oileán úd ''Númenór'' suite san Fharraige Mhór - nó sna Farraigí Dealaitheacha, ''The Sundering Seas'' - idir Aman agus an Meán-Domhandomhan. Bhronn na ''Valar'' ar an gcine daonna é, ó tháinig na Daoine chun fortachta do na hEilbh le linn Chogadh na Seod, cogadh a chuir na hEilbh ar Mhorgoth, an ''Vala'' a d'iompaigh ina "dhiabhal". Mar sin, thug muintir Númenór ''Yôzâyan'', nó Tír an Bhronntanais, ar Númenór ina dteanga féin, an teanga ''Adûnaic''. Bhí teangacha na nEalbh, an teanga ''Sindarin'' agus an teanga ''Quenya'', á labhairt is á staidéar go forleathan i Númenór.

=== An Meán-Domhandomhan féin ===

Ar dtús, bhí cuma shiméadrach ar an Meán-Domhandomhan, ach ansin, rinne Melkor (Morgoth), an ''Vala'' a chuaigh chun ceannairce ar Eru Ilúvatar, rinne sé an-scrios ar an ilchríoch, agus chuir sé an tsiméadracht as a riocht. Bhí an ilchríoch roinnte ina dhá fo-ilchríoch, ceann amháin ó thuaidh agus an ceann eile ó dheas, agus slabhraí fada sléibhte thiar agus thoir sa dá fho-ilchríoch. Bhí na sliabhraonta ainmnithe as na dathanna: na Sléibhte Bána (''White Mountains''), na Sléibhte Gorma (''Blue Mountains''), na Sléibhte Liatha (''Grey Mountains''), agus na Sléibhte Dearga (''Red Mountains'').

Diosca mín a bhí in Arda ar dtús. Chruthaigh na ''Valar'' dhá lampa mhóra mhillteanacha le solas a thabhairt: Illuin agus Ormal. Thóg an ''Vala'' Aulë, an saor agus an tógálaí, - thóg sé dhá thúr mhóra, Helcar i bhfad ó thuaidh agus Ringil i bhfad ó theas. Cuireadh Illuin ar Helcar, agus shuigh na ''Valar'' Ormal ar Ringil. Idir an dá lampa, san áit a raibh an dá chineál solas á mheascadh, bhí cónaí ar na ''Valar'' in oileán Almaren. Nuair a mhill Melkor an dá lampa, scriosadh oileán Almaren, agus fágadh farraigí móra san áit a raibh na lampaí. Chuaigh na ''Valar'' chun cónaithe taobh amuigh den Mheán-Domhandomhan go dtí Aman, áit ar bhunaigh siad a ríocht féin, ''Valinor''. Tugadh Farraige Helcar ar an bhfarraige thuaidh, agus baisteadh an t-ainm ''Beleriand'' ar na críocha taobh thiar de na Sléibhte Gorma. Chruthaigh Melkor sliabhraon nua, Sléibhte an Cheo (''The Misty Mountains'') le cur as don ''Vala'' Oromë, a raibh de nós aige dul ag sealgaireacht sa Mheán-Domhandomhan fiú i ndiaidh do na ''Valar'' aistriú go Valinor.

An chuid is mó de na himeachtaí "staire" a luaigh Tolkien leis an gCéad Aois sa Mheán-Domhandomhan, is in Beleriand a thit siad amach. Taobh istigh de chríocha Beleriand, bhí ríochtaí folaithe na nEalbh: Doriath, arbh é an Rí Elu Thingol (Elwë Singollo) a rialaigh í, agus Gondolin, arbh é Turgon a bhunaigh í. Áit thábhachtach eile ab ea Nargothrond, dún daingnithe arbh é an tEalbh Finrod Felagund a bhunaigh é. Thoir sna Sléibhte Gorma a bhí cónaí ar na hAbhaic, agus iad tar éis dhá chathair mhóra a ghearradh sa chloch, Belegost agus Nogrod. Bhí an abhainn mhór úd Sirion ag rith idir Oirthear agus Iarthar Beleriand. San Oirthear, bhí ríocht Ossiriand in inbhear na habhann úd Gelion - ba í Ossiriand ríocht na treibhe sí ar a dtugtar na hEilbh Liatha. Taobh thuaidh de Bheleriand, bhí na réigiúin úd Nevrast, Hithluin, agus Dor-lómin, chomh maith le Sléibhte an Iarainn (''Iron Mountains''), áit a raibh Angband, dún Melkor. Ba é Cogadh na Feirge (''War of Wrath'') idir lucht leanúna na ''Valar'' agus sluaite armtha Melkor a chuir deireadh leis an gCéad Aois.

Sa Dara agus sa Tríú hAois, ba iad na réigiúin ba tábhachtaí in Iarthar an Mheán-domhain ná Eriador, Gondor, Sléibhte an Cheo, agus gleannta na habhann móire úd Anduin. Is iad na Sléibhte Gorma, nó Ered Luin, teorainn nádúrtha Eriador san iarthar, agus iad ag rith in aice leis an bhfarraige. Tá Mithlond, nó na Cuanta Liatha (''Grey Havens''), suite in Inbhear Lhûn: is ansin a théann na hEilbh ar bord loinge le haghaidh a thabhairt ar an Ríocht Bheannaithe. Mar a chonaic muid thuas, ní féidir an Ríocht Bheannaithe a shroicheadh ón Meán-Domhandomhan a thuilleadh, ach amháin le longa draíochta na nEalbh, agus iad in ann an Cosán Díreach (''the Straight Path'') a sheoladh go dtí Valinor.

* '''Belegaer''' - an Fharraige Mhór taobh thiar den Mheán-Domhandomhan.

* '''Rhûn''': "An tOirthear" i dteanga na nEalbh. Go bunúsach, níor thug Tolkien mórán eolais don léitheoir ar an gcuid seo den Mheán-Domhandomhan, ach amháin go raibh daoine ina gcónaí ansin nach raibh cairdiúil i leith mhuintir Gondor agus na Rochann, agus iad sásta dul i gcomhghuaillíocht le Sauron ina n-aghaidh.

Sa díolaim mhiotaseolaíoch a chuir Christopher Tolkien, mac an scríbhneora, in eagar i ndiaidh bhás J.R.R. Tolkien féin, mar atá, ''The Silmarillion'', aithnítear ceithre mhórthréimhse stairiúla, mar atá, ''Ainulindalë'', ''Blianta na Lampaí'', ''Blianta na gCrann'' agus ''Blianta na Gréine''. Sa Mheán-Domhandomhan féin, áfach, thosaigh taifead na staire nuair a mhúscail na hEilbh an chéad uair, sa Chéad Aois. Faoin am sin a d'éirigh an Ghrian an chéad uair, freisin. B'ansin a thosaigh Blianta na Gréine, agus ní cuimhin leis na hEilbh féin a dhath ón am roimhe sin - Tosach na Laethanta, mar a thugann muintir an Mheán-domhain féin air.

I ndiaidh scrios na Lampaí, thosaigh blianta na gCrann. Tharraing na ''Valar'' siar go Valinor in Iarthar Arda, agus rinne an ''Vala'' Yavanna, Bronntóir na dTorthaí, rinne sí dhá chrann móra le solas a thabhairt ar Valinor, mar atá, Telperion, an Crann Airgid, agus Laurelin, an Crann Óir. Bhí an dá Chrann ag tabhairt solais d'Aman, ach d'fhan an Meán-Domhandomhan i ndorchadas, gan de sholas ansin ach na réaltaí.

I dtús na Chéad Aoise, dhúisigh na hEilbh in Oirthear an Mheán-domhain in aice le Loch Cuiviénen. Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh na ''Valar'' i dteagmháil leo, agus iad ag áitiú ar na hEilbh an oilithreacht a dhéanamh anoir go Valinor. Cuid de na hEilbh, níor thug siad aird air seo, agus scar siad leis an gcuid eile. San am seo, d'éirigh le Melkor na ''Valar'' eile a bhréagadh chun é a scaoileadh saor, agus nuair a d'éirigh, chuaigh sé go dtí an Meán-Domhandomhan le heasaontas a chothú i measc na nEalbh. D'éirigh leis beirt phrionsaí Sí, Fëanor agus Fingolfin, a chur in adharca a chéile, agus mharaigh sé athair na beirte acu, Finwë. Ghoid sé na ''Silmaril''í, trí sheoid a raibh solas an dá Chrann iontu, agus scrios sé na crainn féin.

Chuir Fëanor gairm chruinnithe ar an treibh sí a raibh baint aige féin léi, na ''Noldor'', agus chuaigh siad ar lorg Melkor go Beleriand. B'é Fëanor a thug an leasainm úd ''Morgoth'' - Namhaid Dubh an Domhain - ar Melkor. Thug seisean agus a chlann mhac na mionna go bhfaighfidís athsheilbh ar na ''Silmaril''í nó go bhfaighfidís bás san iarracht. B'é Fëanor féin a bhí i gceannas ar an gcéad dream de na ''Noldor'', agus Fingolfin ar an dream ba mhó a bhí ag teacht ina ndiaidh. Rinne na ''Noldor'' stad in Alqualondë, áit a raibh cónaí ar na ''Teleri'', treibh eile de shíoga. Cuanchathair a bhí ann, ach ní raibh na ''Teleri'' sásta áis a gcuid long a thabhairt do na ''Noldor''. Ansin, d'ionsaigh Fëanor agus lucht a leanúna na ''Teleri'', mharaigh siad cuid mhaith acu, agus ghoid siad a gcuid long. Tugadh an Chéad Fhionaíl (Béarla: ''The First Kinslaying'') ar na himeachtaí seo. Sheol lucht leanúna Fëanor leo ar na longa goidte, agus fágadh lucht leanúna Fingolfin ar an mblár fholamh. Ní raibh de rogha acu ach an fharraige a thrasnú ag Helcaraxë, áit a raibh an t-oighear chomh pacáilte is go bhféadfá é a shiúl go dtí an Meán-Domhandomhan.

Rinne na ''Noldor'' léigear ar Angband, daingean Melkor, agus iad ag coinneáil diansúil ar an áit le nach seangódh an Namhaid as an áit. Mar sin féin, bhí sé ábalta fórsaí a chur amach trí bhealaí rúnda ó am go ham, agus na ''Noldor'' ag cur troda ar na fórsaí seo. A fhad is a mhair an t-imshuí seo, áfach, bhí síocháin i réim sa chuid is mó den Mheán-Domhandomhan - An tSíocháin Fhada.

I rith na Síochána Fada, dhúisigh na Daoine, agus rinne siad a mbealach thar na Sléibhte Gorma go Beleriand. Sa deireadh, áfach, d'éirigh le Morgoth an léigear a bhriseadh, agus ansin, d'ionsaigh sé ríochtaí na nEalbh sa Mheán-Domhandomhan. Chloígh sé gach ceann acu, fiú Gondolin, an chathair cheilte. B'é an t-aon rath amháin a bhí ar na Daoine agus na hEilbh araon gur éirigh le Beren, fear daonna, agus Lúthien, cailín de phór na nEalbh is na ''Maiar'', an ''Silmaril'' a bhaint de choróin Morgoth. Fuair Beren agus Lúthien bás go gairid ina dhiaidh sin, ach bhí Mandos, an ''Vala'' a thugann aire d'anamacha na marbh, - bhí sé sásta iad a ghairm chun beatha arís, ar acht is nach bheicfeadh aon Duine Beren ina bheo arís, agus go mbeadh Lúthien sásta bás an duine dhaonna a fháil. Cuid an-tábhachtach de mhiotaseolaíocht phríobháideach Tolkien écéal grá Beren agus Lúthien. Is iad na hainmneacha seo atá le léamh ar thuama Tolkien agus a mhná céile, fiú.

I ndeireadh na Chéad Aoise, ní raibh saoirse ag na hEilbh ná ag na Daoine ach amháin in inbhear na habhann úd Sirion, ina measc siúd Eärendil a phós Elwing. Tharraing clann Fëanor trioblóid arís, áfach, agus iad ag éileamh an ''Silmaril'' dóibh féin. D'éirigh ina chogadh idir iad agus lucht leanúna Eärendil, - b'é sin an Tríú Fionaíl (''The Third Kinslaying'' as Béarla). Ansin, thug Eärendil agus Elwing an ''Silmaril'' leo trasna na farraige go dtí Valinor le cabhair na ''Valar'' a iarraidh. Bhí na ''Valar'' sásta cuidiú leo, agus tháinig siad go dtí an Meán-Domhandomhan le Morgoth a phríosúnú.

Bhí Sauron chomh cinnte ann féin is gur fhógair sé gurbh eisean Rí na nDaoine. Níor thaitin an ghaisciúlacht seo le hAr-Pharazôn, rí deireanach Númenór, nó bhí sé den tuairim gurbh eisean Rí na nUile Dhaoine. Mar sin, ghléas sé fórsa armtha agus sheol sé go dtí an Meán-Domhandomhan le dúshlán Sauron a thabhairt. Thuig Sauron nach mbeadh seans ar bith aige in aghaidh a leithéid de shluaite armtha, agus bhí sé sásta é féin a ghéilleadh d'Ar-Pharazôn a rinne príosúnach de. Bhí Sauron ábalta a shaoirse a fháil ar ais lena chuid bladaireachta, agus go gairid ina dhiaidh sin, bhí sé ina chomhairleoir ag Ar-Pharazôn. D'inis sé don rí gurbh é Melkor an fíor-Dhia, agus nach raibh i gceist le hEru Ilúvatar ach bréag de chuid na ''Valar''. Thosaigh an Rí ag géarleanúint na bhFíréan, agus maraíodh cuid mhór acu mar íobairt do Melkor. Nuair a d'éirigh Ar-Pharazôn sean, d'áitigh Sauron air gur chóir dó ionsaí a thabhairt faoi Valinor le rún an tsaoil shíoraí a bhaint amach ó na ''Valar'' le lámh láidir. Bhí eagla ar Ar-Pharazôn roimh an mbás, agus mar sin, chruinnigh sé cabhlach millteanach cogaidh le seoladh go Valinor. Rith le hAmandil, a bhí i gceannas ar na Fíréin, go bhféadfadh sé sampla Eärendil a leanúint agus trócaire a iarraidh ar na ''Valar''. Mar sin, sheol sé go Valinor beag beann ar Ar-Pharazôn agus a chabhlach, ach níor chualathas iomrá air riamh ina dhiaidh sin. San am céanna, d'ullmhaigh Elendil, mac Amandil, agus an bheirt mhac aige siúd, Isildur agus Anárion, na Fíréin chun éalú ó Númenór le himirce a dhéanamh go dtí an Meán-Domhandomhan.

Nuair a chuaigh Ar-Pharazôn i dtír in Aman, tharraing sé fearg Eru Ilúvatar anuas air féin. Scriosadh cabhlach agus arm Ar-Pharazôn go hiomlán, agus chuir Ilúvatar athrú cuma ar an Domhan. D'fhág Sé déanamh na liathroide air, agus scar sé ó Aman é, ionas nach bhféadfá Valinor a bhaint amach le gnáthlong arís. Níor fhág Sé ach aon Bhealach Díreach amháin ón Meán-Domhandomhan go hAman, agus ní fhéadfadh ach longa draíochta na nEalbh an bealach sin a aimsiú. Maidir le Númenór, d'éirigh na farraigí suas ina dtaoide tuile, agus shuncáil siad an t-oileán ar fad. B'é seo an Díle (Béarla: ''The Downfall''), nó, mar a thugtar air i dteanga mhuintir Númenór, ''Akallabêth''.

Bhunaigh Elendil agus a mhic dhá ríocht do Dhaoine sa Mheán-Domhandomhan: Arnor agus Gondor. Bhí spiorad Sauron tar éis seangú ar ais go dtí an Meán-Domhandomhan i ndiaidh na Díleann i Númenór, agus ansin, chuaigh sé i riocht duine arís. D'éirigh sé bagrach ar na Daoine agus ar na hEilbh arís go dtí go ndeachaigh na Daoine agus na hEilbh le chéile arís le Cogadh na Comhghuaillíochta Deireanaí a chur ar Sauron. Fuair Elendil, Anárion agus rí na nEalbh, Gil-galad, bás sa chogadh seo, ach d'éirigh leis an gComhghuaillíocht Sauron a mharú, nó, ar a laghad, a riocht daonna a mharú. Maidir le hIsildur, ghearr sé an tAon Fháinne de lámh Sauron agus choinnigh sé aige féin é in éiric bhás a mhuintire. Ní raibh Isildur sásta an Fáinne a scrios, nó, le bheith beacht, níor lig an Fáinne dó é a dhéanamh. Thug sé faoi deara go ndéanfadh an Fáinne dofheicthe é, dá gcuirfeadh sé ar a mhéar é. Ní raibh a fhios aige, áfach, go raibh toil dá chuid féin ag an bhfáinne. Nuair a chuir Isildur air féin é le teacht slán ó dhiorma d'oir, shleamhnaigh an fáinne dá mhéar, agus fuair na hoirc radharc ar Isildur is mharaigh siad é. Sin é an tuige go dtugtar Cabhóg Isildur (''Isildur's Bane'') ar an bhFáinne freisin.

Tá imeachtaí Thiarna na bhFáinní suite sa Tríú hAois. I ndiaidh do na ''Dúnedain'' - iarsmaí mhuintir Númenór - seadú sa Mheán-Domhandomhan, tháinig dhá ríocht mhóra de chuid na nDaoine ar an bhfód san ilchríoch, Arnor agus Gondor. Bhí na hEilbh ag cailleadh a seanmhisnigh, agus iad ag imeacht leo as an Meán-Domhandomhan. Mar sin, d'fhan ríochtaí dá gcuid anseo agus ansiúd. Ag druidim chun deireanais don Tríú hAois, d'éirigh Sauron láidir arís, agus é ag santú an tAon Fháinne Amháin. Neach réamh-Hobadach, nó cineál Hobaid, darbh ainm Sméagol a tháinig i seilbh an Fháinne ar dtús, ach ós rud é gur chuir urchóid inmheánach an Fháinne a shaol ó mhaith air, d'éalaigh sé as measc a mhuintire, agus an Fáinne á choinneáil bheo thar ghnáthfhad saoil na ndaoine is na hobad. Rinne sé dearmad dá ainm, agus is é an t-ainm a ghlac sé air ná Gollum, in aithris an cineál fuaime a dhéanfadh a scornach agus é ag slogadh. Sa deireadh, d'éirigh leis an Hobad Bilbo Baggins an Fáinne a mhealladh ó Gollum. Thug Bilbo an Fáinne dá ghaol óg, Frodo, ach ansin, fuair searbhóntaí Sauron, na Marcaigh Dhubha (''Black Riders'') nó na Taibhsí Fáinne (''Ringwraiths'') amach faoin áit a raibh an Fáinne. B'éigean do Frodo éalú ón tSír, ceantar dúchais na Hobad, agus cabhair a iarraidh ar na hEilbh in Imladris (Béarla: ''Rivendell''). B'é an chomhairle a ghlac na hEilbh agus ionadaithe na gciníocha eile ná gur chóir an Fáinne a leá sa tine chéanna ar tháinig sé aisti, is é sin, i Sliabh na Cinniúna (Béarla: ''Mount Doom'', sa teanga Sindarin ''Orodruin'' nó ''Amon Amarth''), bolcán i Mordor, ríocht Sauron. I ndiaidh eachtraí sceitimíniúla, d'éirigh le Frodo agus a shearbhónta dílis an Fáinne a thabhairt a fhad le Sliabh na Cinniúna. Sa deireadh, bhí dúil nimhe ag Frodo féin san Fháinne, ionas nach bhféadfadh sé é a chaitheamh isteach, ach ansin, bhain Gollum an Fáinne de, agus thit sé féin síos i laibhe an bholcáin, agus an Fáinne leis.

* '''Manwë''', Ard-Rí na ''Valar''. Is é Manwë fear céile Varda agus Rí Arda. Nuair a bhí sé ag cur faoi sa Mheán-Domhandomhan, bhí cónaí air thuas i mullach an tsléibhe ab airde sa Mheán-Domhandomhan - Taniquetil.

* '''Tulkas''' nó ''Astaldo'', an ''Vala'' deireanach a thuirling go hArda. Nuair a bhí Melkor ar tí bua a bhreith ar na ''Valar'' eile sa Mheán-Domhandomhan, tháinig Tulkas chun fortachta dóibh.

Sa Tríú hAois, bhí dhá ríocht mhóra ag na Daoine in Iarthar an Mheán-domhain: Gondor agus [[Rocha]]. B'iad sliocht na bhFíréan ó Númenór a bhunaigh Gondor. Na Rochannaigh, arís, tháinig siadsan ó Thuaisceart an Mheán-domhain, agus ní raibh cultúr chomh forbartha acu agus ag muintir [[Gondor]]. Maidir leis na Númenóraigh ''nach'' raibh dílis d'Eru Ilúvatar, is é sin, lucht leanúna an Rí Ar-Pharazôn, bhí cuid dá sliochtsan le fáil sa Mheán-Domhandomhan freisin, agus thugtaí "na Númenóraigh Dhubha" orthu. Is iomaí duine acu a bhí ar fiannas i sluaite armtha Sauron.

{{DEFAULTSORT:Mean-Domhandomhan, An}}