|
|glaochód=975
|fonótaí=}}
Is [[tír]] thalamhiata í '''Ríocht na Bútáine''' s[[an Áise Theas]], atá suite ag an taobh thoir de [[na Himiléithe]]. Tá [[India|Poblacht na hIndia]] teorainn ar theorainn léi sa deisceart, san oirthear agus san iarthar agus tá [[an tSín]] teorainn ar theorainn léi sa tuaisceart. Tugann muintir na Bútáine ''Druk Yul'' (Dzongkha: འབྲུག་ཡུལ་ 'drug yul) ar an tír. Ciallaíonn sé seo "Talamh ToirneachDhragan anna DragúinToirní".
Bhíodh an Bhútáin ar cheann de na tíortha ba iargúlta ar domhan ach diaidh ar ndiaidh tá méid áirithe forbartha ar súilsiúl go háirithe sna ceantair uirbeacha. AgusFad is atá an fhorbairt shocair seo ará súil,chothú ag an rialtas tá iarrachtaí ar súil ag an am céanna gan cultúr ársa agus traidisiúin na tíre a mhilleadh. Chuige sin, agus ionas go mbeidh cothromaíocht ann idir an fhorbairt agus an caomhnú, d'fhorbair rialtas na tíre a [[fealsúnacht|fhealsúnacht]] féin ara tugadhdtugtar "OllSonasOll-sonas Náisiúnta" uirthi (as [[Béarla]] "Gross National Happiness"). Maragus thoradhmar araon anle bhfealsúnachtforbairt seo,inbhuanaithe maítear(Béarla: go“sustainable bhfuil ag éirí leis an rialtas ollscriosadh na timpeallachta a sheachaint agusdevelopment”), cuirtear béim faoi leith ar chultúr, ar chéannacht agus ar thimpeallacht na tíre a chaomhnú., Tuairiscíodhagus sanar irisdhea-chleachtas ''Newsweek''i sadtaobh bhliainbainistíocht 2006 gurbh iad na daoine ba shonasaí ar domhain iad na Bútánaighacmhainní. Sin deDe réir suirbhé a dhein Ollscoil Leicester sa bhliain céanna agus2006, ar tugadh "World Map of Happiness" air, is iad na Bútánaigh na daoine is sonasaí ar domhain.
Tá limistéarachar 38,394 ciliméadar cearnaithe (nó 14,824 míletroigh cearnaithe) ag an tír aagus shíneannréimse leathan de thírdhreachtaí éagsúla inti, ó mhánna fothrópaiceacha saan deisceartdeiscirt go dtí sléibhte arda na Himiléithe sa tuaisceart. Éiríonn beanna na Himiléithe sa tír ós cionn 7,000 méadaráit (23,000a troigh)bhfuil inna áiteanna. Tugtar Thimphu ar an b[[príomhchathair]] agusbeanna is íairde anos chathaircionn isseacht mómíle sa tír íméadar.
Is í Thimphu an phríomhchathair agus an chathair is mó sa tír. Tá 100,000 daoine ina gcónaí ann.
Is reiligiún an stáit é an Búdachas Vajrayana, agus is [[Búdachas|Búdaithe]] iad formhór na ndaoine. Is í an [[Hiondúchas]] an dara [[reiligiún]] is mó sa tír. ▼
▲Is Búdaithe iad formhór na ndaoine agus is reiligiún an stáit é an Búdachas Vajrayana , agus is [[Búdachas|Búdaithe]] iad formhór na ndaoine. Is íé an [[Hiondúchas ]] an dara [[reiligiún ]] is mó sa tír.
Tar éis na céadta bliain faoi stiúir monarcachta absalóidí vótáil muintir na tíre sa chéad toghchán daonlathach i mí Márta 2008. Tá an Bhútáin mar bhall de na Náisiúin Aontaithe agus SAARC i measc cumann idirnáisiúnta eile. ▼
▲Tar éis na céadta bliain faoi stiúirmhonarcacht monarcachta absalóidí vótáilabsalóideach,Thogh muintir na tíre saa chéadgcéad toghchánrialtas daonlathach i mí Mártaan Mhárta 2008. TáInniu,tá an Bhútáin mar bhall de na Náisiúin Aontaithe agus SAARC i measc cumann idirnáisiúnta eile.
== Ainm ==
Ar ndóigh,
De réir teoirice amháin, tagann ainm na tíre ón bhfocal [[Sanscrait]] "Bhu-Utthan" (भू-उत्थान; garbhchríoch). De réir teoirice eile, tagann sé ó "Bhoṭa-anta" (भोट-अन्त) a chiallaíonn, "ag ceann na Tibéide" ós rud é go bhfuil an Bhútáin suite díreach ó dheas ón [[An Tibéid|Tibéid]].
Go stairiúil, tugadh an-chuid ainmneacha éagsúla ar an mBútáin, cosúil le "Lho Mon" (talamh theas an dorchadais), Lho Tsendenjong (talamh theas na cufróige), "Lhomen Khazhi" (talamh theas na gceithre rochtain) agus "Lho Men Jong" (talamh theas na luibheanna míochaine).
== Staire ==
Cé go bhfuil fianaise seandálaíche ann gur chuir daoine fúthu sa Bhútáin ar dtús chomh luath le 2000 R.C., is é turas [[Padmasambhava]], sa bhliain 747, an eachtra is luaithe a bhfuil trácht air i dtaifead stairiúil na tíre. Eisean, a deirtear, a thiontaigh muintir na háite, muintir na Tibéide agus muintir na tíortha máguaird ina mBúdaithe.
Tá fiannaise ann ó a leithéid d'uirlisí clocha, d'airm, de chnámha eilifintí agus d'iarsmaí de struchtúir déanta de chlocha móra gur lonnaigh daoine sa Bhútáin chomh luath le 2000 R.C., cé nach maireann aon taifid scríofa ón ré sin.
Níor aontaíodh críocha na Bútáine go dtí luath san 17<sup>ú </sup>aoise nuair a tháinig an láma Tibéadach [[Shabdrung Ngawang Namgyal]] go dtí An Bhútáin ag iarraidh dídine sa bhliain 1616 agus é ag teitheadh ó ghéarleanúint reiligiúin sa Tibéid. Faoin uair a fuair sé bás sa bhliain 1652, bhí iarthar na Bútáine faoi smacht rialtas amháin agus cúig bliana níos déanaí, bhí an tír ar fad aontaithe.
ChomhaontaighTar anéis lámateacht TibéideachNamgyal agus ceannairenuair airma Shabdrungchinntigh Ngawangsé Namgyal limistéartacaíocht na Bútáinegclann sanba 17úshaibhre haois.in Bhíiarthar séna féinBútáine, agd'ordaigh teitheadhsé ósraith ghéarleanúintdúnfort reiligiúinláidir sa(nó “[[ An Tibéid|Tibéiddzong]] .”) Chuna thógáil chun na tíre a chosaint ó ionsaithe ónna Tibéid, Thóg Namgyal sraith dzong (nó dúnfort) láidir agusTibéide agus d'fhógair sé córas dlíthe chun smacht a chur ar na tiarnaí áitiúla. Tá cuid mhaith desde na dzong a tógadh i rith na hama seo fós le feiscintfeiceáil. Úsáideach agus úsáidtear iad mar lárionaid reiligiúin agus mar lárionaid riaracháin do na ceantair éagsúla. ▼
Sa bhliain 1634, fearadh [[Cath na gCúig Láma]]. Bhuaigh Shabdrung Ngawang Namgyal ar na fórsaí Tibéadacha agus na fórsaí Bútánacha a bhí aontaithe ina choinne agus comhaontaigh sé An Bhútáin in aon tír amháin don gcéad uair.
Níl mórán eolais againn maidir le luath-stair na Bútáine ach an oiread ós rud é gur milleadh an chuid is mó de na taifid scríofa a bhain léi i dtine mhór sa phríomhchathair Punakka sa bhliain 1827.<ref>http://bhutannica.org/index.php?title=Main_Page</ref> 'S é turas an Bhudaí naofa, Padma Sambhava, sa bhliain 747, an eachtra is luaithe sa Bhútáin go bhfuil trácht againn air.<ref>http://www.buddhistchannel.tv/index.php?id=18,963,0,0,1,0</ref>
Tar éis báis Namgyal sa bhliain 1651, bhí sraith cogaí siabhialtacathartha sa Bhútáin. Agus an tír ina cíor thuathail, d'ionsaigh an Tibéid sa bhliain 1710 agus arís sa bhliain 1730. Thug na Mongólaigh cabhair dóibh. Theip ar a gcuid ionsaithe áfach, agus bhífógraíodh sos cogaidh ann sa bhliain 1759. ▼Faoin 10ú aoise, bhí dlúthcheangail idir forbairtí polaitíochta na tíre agus an reiligiún. D'eascair fosheicteanna Búdaíocha faoi choimirce thaoiseach éagsúla Mhongólacha. Tar éis imeacht na Mongólach san 14ú haoise, chuaigh na fosheicteanna in iomaíocht lena chéile agus faoin 16ú aois, ba iad na Drukpa, ceann des na fosheicteanna seo, a chuaigh i gcinsealacht.
SanSa 18úbhliain haois1772, d'ionsaigh na Bútánaigh agus ghabhadarghabh siad seilbh ar ríocht [[Cooch Behar ]] a bhí suite ó dheas. D'fhiafraigh ceannairí Cooch Behar cabhair ón mBritishm[[British East India Company ]] agus ruaigeadarruaig siad na Bútánaigh amach as an tír sararsular ionsaigh ionsaíodarsiad An Bhútáin féin sa bhlianbhliain 1774. Síníodh conradh síochána inar aontaigh na Bútánaigh le glacadh le seanteorainnsean-teorainn na tíre a bhí ann roimh an bhliain 1730. Níor bhuan an tsíocháin áfach agus lean mionchogaímion-chogaí ar an teorainnaghaidh idir na Bútánaigh agus na Briotánaigh ar feadh céad bliana eile. SaIdir bhliain1864 1864agus 1865, thosaigh anfearadh [[Cogadh Duarna (1864-1865)nDuar]] idir an dá thaobh. Chaill na BútáinaighBútánaigh agus síníodh an [[Conradh Sinchula ]]. MarThug chúiteamh, thugadarsiad uathu [[críocha na DuarsnDuars]] don Ríocht Aontaithe . Tháinigmar chúiteamh agus tháinig deireadh buan leis an gcogaíocht eatarthu. ▼▲Chomhaontaigh an láma Tibéideach agus ceannaire airm Shabdrung Ngawang Namgyal limistéar na Bútáine san 17ú haois. Bhí sé féin ag teitheadh ó ghéarleanúint reiligiúin sa [[An Tibéid|Tibéid]]. Chun na tíre a chosaint ó ionsaithe ón Tibéid, Thóg Namgyal sraith dzong (nó dúnfort) láidir agus agus d'fhógair sé córas dlíthe chun smacht a chur ar na tiarnaí áitiúla. Tá cuid mhaith des na dzong fós le feiscint agus úsáidtear iad mar lárionaid reiligiúin agus mar lárionaid riaracháin do ceantair éagsúla.
Mar thoradh ar choimhlint cumhachta sna 1870í idir Paro agus Tongsa, dhá ghleann a bhí teorainn ar theorainn lena chéile, thosaigh cogadh cathartha agus chuaigh [[Ugyen Wangchuck]], gobharnóir
Timpeall na bliana 1627, ba iad Estêvão Cacella, an tÍosánach Portaingéalach agus sagart eile na chéad Eorpaigh atá ar taifead a tháinig chun na Bútáine agus iad ar a slí chun na Tibéide. Bhuaileadar le Ngawang Namgyal. Bhronnadar airm, púdar agus teileascóp air agus thairgeadar fónamh a dhéanamh dó in aghaidh na dTibéideach, rud a dhiúltaigh sé.
(nó “[[ponlop]]”) Thongsa i gceannas ar an mBútáin. Bhuaigh sé ar a chuid naimhde agus d'aontaigh sé an tír i ndiaidh sraith cogaí cathartha idir na blianta 1882 agus 1885.
Sa bhliain 1907, thionól na príomhmhanaigh Bhúdaíocha, oifigí an rialtais, agus ceannairí na dteaghlach ba thábhachtaí le chéile agus roghnaigh siad, d'aon ghuth, Ugyen Wangchuck mar rí oidhreachtúil na tíre. D' aithnighaithin rialtas na Breataine an rí nua go baill láithreach agus sa bhliain 1910, síníodh conradh idir an dá thír a thug cead don Bhreatain Mhór gnóthaí eachtracha na Bútáine a threorú. ▼▲Tar éis báis Namgyal sa bhliain 1651, bhí sraith cogaí siabhialta sa Bhútáin. Agus an tír ina cíor thuathail, d'ionsaigh an Tibéid sa bhliain 1710 agus arís sa bhliain 1730. Thug na Mongólaigh cabhair dóibh. Theip ar a gcuid ionsaithe áfach, agus bhí sos cogaidh ann sa bhliain 1759.
Bhí an Bhútáin ar cheann desde na chéad tíortha a d' aithnighaithin neamhspleáchas na hIndia nuairi a fógraíodh é imí Lúnasa 1947 . Síníodhagus síníodh conradh idir an dá thír ar an 8ú Lúnasa 18491949 a thug na cumhachtaí céanna don India i dtaobh gnóthaí eachtracha donna Indiatíre is a tugadh don Bhreatain sa bhliain 1910. ▼▲San 18ú haois, d'ionsaigh na Bútánaigh agus ghabhadar seilbh ar ríocht Cooch Behar a bhí suite ó dheas. D'fhiafraigh ceannairí Cooch Behar cabhair ón mBritish East India Company agus ruaigeadar na Bútánaigh amach as an tír sarar ionsaíodar An Bhútáin féin sa bhlian 1774. Síníodh conradh síochána inar aontaigh na Bútánaigh le glacadh le seanteorainn na tíre a bhí ann roimh an bhliain 1730. Níor bhuan an tsíocháin áfach agus lean mionchogaí ar an teorainn idir na Bútánaigh agus na Briotánaigh ar feadh céad bliana eile. Sa bhliain 1864, thosaigh an Cogadh Duar (1864-1865) idir an dá thaobh. Chaill na Bútáinaigh agus síníodh an Conradh Sinchula. Mar chúiteamh, thugadar uathu na Duars don Ríocht Aontaithe. Tháinig deireadh buan leis an gcogaíocht eatarthu.
Bhunaigh Rí Jigme Dorji Wangchuck [[reachtas]] na tíre sa bhliain 1953, [[An Tionól Náisiúnta]], agus sa bhliain 1965 chuir sé [[Comhairle Chomhairleach Ríoga]] nó Ríchomhairle ar bun. Chuaigh An Bhútáin isteach sna Náisiúin Aontaithe sa bhliain 1971.
Go mór mhór mar thoradh ar choimhlintí cumhachta idir na gleannta Paro agus Tongsa sna 1870í, thosaigh cogadh siabhialta agus chuaigh Ugyen Wangchuck, ponlop (gobharnóir) Tongsa i gcinsealacht sa Bhútáin. Bhuaigh sé ar a chuid naimhde agus chomhaontaigh sé an tír i ndiaidh sraithe cogaí siabhialta agus catha idir na blianta 1882 go dtí 1885.
D'éag Jigme Dorji Wangchuck i mí Iúil 1972 agus tháinig a mhac, [[Jigme Singye Wangchucki]], i gcomharbacht air agus é in aois a 16.
▲Sa bhliain 1907, thionól na príomhmhanaigh Bhúdaíocha, oifigí an rialtais, agus ceannairí na dteaghlach ba thábhachtaí le chéile agus roghnaigh siad, d'aon ghuth, Ugyen Wangchuck mar rí oidhreachtúil na tíre. D'aithnigh rialtas na Breataine an rí nua go baill láithreach agus sa bhliain 1910, síníodh conradh idir an dá thír a thug cead don Bhreatain Mhór gnóthaí eachtracha na Bútáine a threorú.
Thóg an rí nua isteach sraith mhór leasaithe: aistríodh an chuid is mó dá chumhachtaí riaracháin go dtí an Coiste Comhaireachta agus tugadh cead an rí a tháinseamh don gcéad uair riamh. Sa bhliain 1999, cuireadh ar ceal an cosc a bhí ar craolachán teilifíse agus a bhí ar rochtain idirlín. Achtaíodh bunreacht nua go luath sa bhliain 2005 agus bliain níos déanaí thug sé suas an choróin ar mhaite lena mhac ba shine [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]]. Toghadh teach uachtarach an reachtais, [[An Chomhairle Náisiúnta]], don gcéad uair i Mí na Nollag 2007 agus toghadh teach íochtarach an reachtais, [[An Tionól Náisiúnta]], don gcéad uair i Mí an Mhárta 2008, ocht mí roimh chorónú an rí nua.
▲Bhí an Bhútáin ar cheann des na chéad tíortha a d'aithnigh neamhspleáchas na hIndia nuair a fógraíodh é i Lúnasa 1947. Síníodh conradh idir an dá thír ar an 8ú Lúnasa 1849 a thug na cumhachtaí céanna i dtaobh gnóthaí eachtracha don India is a tugadh don Bhreatain sa bhliain 1910.
== Tagairtí ==
| 