An difríocht idir athruithe ar: "An Chéad Chogadh Domhanda"

Content deleted Content added
m Bot: Fixing redirects
No edit summary
Líne 1:
{{Infobox Coinbhleacht Mhíleata
|coinbhleacht = An Chéad Chogadh Domhanda
|íomhá = WW1 TitlePicture For Wikipedia Article.jpg
|méid_íomhá = 280px
|dáta = [[28 Iúil]] [[1914]][[11 Samhain]] [[1918]]
|áit = [[An Eoraip]], [[an Afraic]] agus [[an Meánoirthear]]
|toradh = Bua na [[Entente Triarach|Chomhghuaillithe]]. Cuireadh [[Conradh na Náisiún]] ar bun. Deireadh le h[[Impireacht na Gearmáine]], h[[An Ostair-Ungáir|Impireacht na hOstaire-Ungáire]], srl.
|comhraiceoir1 = An [[Entente Triarach]]
|comhraiceoir2 = Na [[Cumhachtaí Láir]]
|ceannasaí1 = {{bratach|Russia|Nioclás II}} <br /> {{bratach|Russia|Lavr Kornilov}} <br /> {{bratach|France|Raymond Poincaré}} <br /> {{bratach|France|Georges Clemenceau}} <br /> {{bratach|the United Kingdom|Seoirse V na Ríochta Aontaithe{{!}}Seoirse V}} <br /> {{bratach|the United Kingdom|Herbert Henry Asquith{{!}}H. H. Asquith}} <br /> {{bratach|the United Kingdom|Horatio Kitchener}} <br /> {{bratach|the United Kingdom|David Lloyd George{{!}}D. Lloyd George}} <br /> {{bratach|Belgium|Albert I}} <br /> {{bratach|Italy (1861-1946)|Victor Emmanuel III}} <br /> {{bratach|the United States|Woodrow Wilson}} <br /> {{bratach|Japan|An tImpire Taishō}} <br /> {{bratach|Serbia (1882-1918)|Petar I}} <br /> ... srl ...
|ceannasaí2 = {{bratach|Austria-Hungary 1869-1918|Franz Iosaf I}} <br /> {{bratach|Austria-Hungary 1869-1918|Séarlas I na hOstaire{{!}}Séarlas I}} <br /> {{bratach|Austria-Hungary 1869-1918|Arthur Arz von Straussenburg{{!}}A von Straussenburg}} <br /> {{bratach|the German Empire|Uilliam II na Gearmáine{{!}}Uilliam II}} <br /> {{bratach|the German Empire|Erich von Falkenhayn}} <br /> {{bratach|the German Empire|Paul von Hindenburg}} <br /> [[Íomhá:Ottoman Flag.svg|22px]] [[Mehmed V]] <br /> {{bratach|Bulgaria|Ferdinand I}} <br /> ... srl ...
|líon_comhraic1 =
|líon_comhraic2 =
|taismigh1 = Básanna: 5,525,000<br /> Gortaithe: 12,831,500<br /> In easnamh: 4,121,000
|taismigh2 = Básanna: 4,386,000<br /> Gortaithe: 8,388,000<br /> In easnamh: 3,629,000
|}}
Is éard a bhí i gceist leis '''an gCéad Chogadh Domhanda''' nó '''an Cogadh Mór''' ná [[cogadh domhanda|coimhlint dhomhanda]] a mhair ón mbliain [[1914]] go dtí an bhliain [[1918]]. Sháraigh sé na cogaí go léir roimhe sin, agus inniu féin glactar leis go raibh sé ar an gcogadh ba mhó agus ba scriosúla i stair an chine dhaonna roimh [[an Dara Cogadh Domhanda]]. Cuireadh an chuid ba mhó den chogadh san [[An Eoraip|Eoraip]]. Fágadh na milliúin marbh, agus tháinig domhan nua chun saoil de thoradh an chogaidh.
 
Is éard a bhí i gceist leis '''an gCéad Chogadh Domhanda''' nó '''an Cogadh Mór''' ná [[cogadh domhanda|coimhlint dhomhanda]] a mhair ón mbliain [[1914]] go dtí an bhliain [[1918]]. Sháraigh sé na cogaí go léir roimhe sin, agus inniu féin glactar leis go raibh sé ar an gcogadh ba mhó agus ba scriosúla i stair an chine dhaonna roimh [[an Dara Cogadh Domhanda]]. Cuireadh an chuid ba mhó den chogadh san [[An Eoraip|Eoraip]]. Fágadh na milliúin marbh, agus tháinig domhan nua chun saoil de thoradh an chogaidh.
 
Is gnách na Comhghuaillithe agus na Cumhachtaí Láir a thabhairt ar an dá thaobh sa chogadh seo. Ba iad na Comhghuaillithe an [[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]], [[Impireacht na Rúise]], agus [[an Fhrainc]], is é sin, an ''Entente'' Triarach, chomh maith leis [[an Iodáil]] nach ndeachaigh sa chogadh ach ní ba déanaí. Le fírinne bhí an chuma ar an scéal i dtús an chogaidh go dtaobhódh an Iodáil leis na Cumhachtaí Láir, ach ní mar sin a tharla. Ba iad na Cumhachtaí Láir ná [[An Ostair-Ungáir|Démhonarcacht na hOstaire is na hUngáire]] agus [[Impireacht na Gearmáine]], [[an Bhulgáir]] agus [[An Tuirc|an Tuirc Otamánach]].
Line 31 ⟶ 30:
 
=== Rás na nArm ===
 
Deirtear gurb as [[aontú na Gearmáine]] sa bhliain [[1870]] a d'eascair an Cogadh Mór, nó nuair a tháinig na mionstáit Ghearmánacha le chéile in aon mhórstát amháin, b'ionann sin agus cothromaíocht na gcumhachtaí san Eoraip a chur ag guagaíl. Ar dtús, ní raibh cuma ródhona ar na cúrsaí, nó bhí Otto von Bismarck, Seansailéir na Gearmáine, meáite ar an tsíocháin a choinneáil le tíortha eile na hEorpa, agus é ag dul i muinín taidhleoireachta agus conarthaí éagsúla leis an gcuspóir seo a bhaint amach. Thar aon rud eile, níor theastaigh ó Bismarck go bhfágfaí an Ghearmáin ag cur troda ar dhá chathéadan san am chéanna, agus mar sin, bhí sé dírithe ar chaidreamh cairdiúil a choinneáil le hImpireacht na Rúise, nó ba é an rud ba mhó a chuir eagla air ná an Fhrainc agus an Rúis a bheith ag ionsaí a thíre ón dá thaobh. Sa bhliain 1888, áfach, ba é an tImpire Uilliam a Dó a tháinig chun cumhachta sa Ghearmáin. Ní raibh sé sásta le polasaithe ciallmhara measartha Bismarck, agus thug sé bata is bóthar don tSeansailéir sa bhliain 1890. Bhí dearcadh náisiúnaíoch impiriúlach ag Uilliam, agus é dianbharúlach go raibh sé daite dó "áit faoin ngrian" a bhaint amach don Ghearmáin. Ní raibh mórán suime aige sa taidhleoireacht ná sna conarthaí arbh iad for agus fónamh Bismarck iad.
 
Line 37 ⟶ 35:
 
=== Na Pleananna Cogaidh, an Mhímhuinín agus an Slógadh ===
 
Ceann de chúiseanna an chogaidh ab ea na pleananna réamhcheaptha a bhí ag na cumhachtaí go léir leis an gcogadh a bhuachan. Ba é Plean Schlieffen, plean slógtha na Gearmána, a tharraing an cogadh anuas ar an ilchríoch. Go bunúsach, bhí sé bunaithe ar an smaoineamh go n-ionsófaí an Fhrainc gan seans a fhágáil aici eagar ceart cogaidh a chur ar a cuid saighdiúirí in am. An plean a bhí ag na Francaigh bhí sé dirithe ar an gceantar tionsclaíoch chois abhainn Ruhr, an ''Ruhrgebiet'', a fhorghabháil, nó ní fhéadfadh an Ghearmáin cogadh a chur in uireasa na tionsclaíochta ansin. De réir plean eile de chuid na bhFrancach shlógfaí an t-arm go sciobtha le teorainn na Gearmáine agus na hOstaire-Ungáire a bhaint amach. Chruthaigh na pleananna seo atmaisféar cogúil so-adhainte idir na tíortha.
 
=== Míleatachas agus uathlathas ===
[[Íomhá:SoldiersWWI.jpg|thumb|right|Saighdiúirí [[Éire]]annacha ag ligean scíth le linn [[Cath na Somme|Chath na Somme]], [[1 Iúil]], [[1916]]]]
 
Chuir Uachtarán na Stát Aontaithe, [[Woodrow Wilson]], agus daoine eile an pobal i dtreo an mhíleatachais. Cheap siad go raibh an cogadh ina iarmhairt ar an méid cumhachta a bhí cruinnithe ag an aicme uachtarach. Bhí Wilson ag súil go gcuirfí [[Conradh na Náisiún]] ar bun agus cheap sé dá bhfhaigheadh na Stáit réidh lena n-airm go mbeadh síocháin ar domhan.
 
=== Impiriúlachas eacnamaíochta ===
 
Cheap [[Vlaidímír Leinín|Vladimir Lenin]] go raibh cúis an chogaidh ag baint leis an impiriúlachas domhanda. Mar fhianaise d'úsáid sé tuairimí [[Karl Marx]] agus [[John A. Hobson]], a dúirt níos luaithe go mbrisfeadh cogadh domhanda amach dá leanfaí ar aghaidh leis an [[impiriúlachas]]. Chuir sé an argóint chun tosaigh go raibh na bainc shaibhre taobh thiar den rialtas i stáit áirithe. An rud faoin tuairim seo ná: Cén fáth nach raibh cogadh idir an Fhrainc agus Sasana? Bhí an bheirt acu ag leathadh amach a n-impireachtaí san Aifric agus san Áise, agus ba bheag nár thosaigh cogadh i Fashoda. Chun an fhírinne a rá, thosaigh impiriúlachas na hOstair-Ungáire agus na Rúise i dtaobh na mBalcán.
 
=== Iomaíocht i dtaobh eitneach agus an polaitíocht , sean agus nua ===
 
Chreid an domhan go raibh cogadh idir an Ostair-Ungáir agus an tSeirbia chun teacht pé scéal é (cé nach n-aontaíonn an staraí A. J. P. Taylor leis sin), de dheasca go raibh an tír ag titim as a chéile agus an náisiúnachas ag fás ar fud na mBalcán. Tharla an fás seo de bharr gur thit an Túirc as a chéile (bhí cogadh sa [[An Libia|Libia]] idir iad féin agus an Iodáil inar chaill siad). Thug an Rúis tacaíocht dóibh toisc go raibh nasc reiligiúnda agus eithneach eatarthu, ach freisin ón uair go raibh suim acu i dteacht ar phoirt uisce te.