An difríocht idir athruithe ar: "An Albáinis"

Content deleted Content added
m Bot: Fixing redirects
Updated figures, spelling. Added new section
Líne 1:
:''Maidir le teanga CheilteachĊeilteach na hAlban féachféaċ [[Gaeilge na hAlban]].''
:''Maidir le teanga GhearmáiniceĠearmáinice na hAlban féachféaċ [[An Albainis|Albainis]].''
{{Teanga
|ainm=Albáinis
Líne 6:
|tír_a_labhraíonn_í_with_in=san [[An Albáin|Albáin]], sa [[An Chosaiv|Chosaiv]] sa [[an tSeirbia|tSeirbia]], i [[Poblacht na Macadóine|bPoblacht na Macadóine]], sa [[an Ghréig|Ghréig]], i [[Montainéagró]], san [[an Iodáil|Iodáil]].
|réigiún=Oirdheisceart na hEorpa
|cainteoirí= 65.4 milliún (2011)
|líne_ghinealaigh=Ind-Eorpais<br />&nbsp;'''Albáinis'''
|teanga_oifigiúil_ginideach=[[An Albáin|na hAlbáine]], [[An Chosaiv|na Cosaive]]
Líne 14:
|iso3=sqi
}}
Is teanga [[Na teangacha Ind-Eorpacha|Ind-Eorpach]] í an '''Albáinis''' (''Gjuha Shqipe'' [ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ] nó ''Shqip'' [ʃcip] sa teanga féin). Tá sí ina haicme féin i measc na dteangachadteangaċa Ind-EorpachaEorpaċa, nó tá sí chomhchoṁ breac le hiasachtaíhiasaċtaí ó theangachaṫeangacha eile agus go bhfuilḃfuil sé deacair a rá go cruinn cá bhfuil sí i gcrann ginealais na fine teangachateangaċa.
 
LabhraítearLaḃraítear í san [[An Albáin|Albáin]], sa [[An Chosaiv|Chosaiv]] agus i gceantair áiritheáiriṫe i [[Montainéagró]] agus i b[[Poblacht na Macadóine]] in oirdheisceartoirḋeisceart na h[[An Eoraip|Eorpa]]. LabhraítearLaḃraítear canúintí Albáinise i ndeisceart na hIodáile (mar ''Arbëreshë'') agus sa [[An Ghréig|Ghréig]] (mar ''Arvanitika'') freisin. Tá thartṫart ar shéṡé mhilliúnṁilliún cainteoirí Albáinise ar fud an domhaindoṁain.
 
== Na Canúintí ==
{{FloatThumb|Distribution map of the Albanian language.jpg|200px|Limistéar labhartha na hAlbáinise, agus ainmneacha na gcanúintí i ndath buí}}
dháḋá phríomhchanúintṗríoṁċanúint ann: an ''Toscais'' (''Toskërisht'') sa deisceart agus an ''GhéigisĠéigis'' (''Gegërisht'') sa tuaisceart. Tá an caighdeáncaiġdeán scríofa bunaithebunaiṫe ar an Toscais den chuidċuid is mó, cé go bhfuilḃfuil eilimintí áiritheáiriṫe as an nGéigis ann freisin. RitheannRiṫeann teorainn na bpríomhchanúintíbpríoṁċanúintí ar feadhfeaḋ na habhannhaḃann úd ''Shkumbini'' trasna na hAlbáine. Tá traidisiún litearthalitearṫa ag an nGéigis freisin, áfacháfaċ, agus inniu, foilsítear nuachtáinnuaċtáin GhéigiseĠéigise sa ChosaivĊosaiv. Canúintí Géigise amháinaṁáin a labhraítearlaḃraítear sa ChosaivĊosaiv. Mar sin, cé go bhfuilḃfuil formhórforṁór mór na nAlbánachnAlbánaċ ''san Albáin féin'' ag labhairtlaḃairt canúintí Toscaise, dealraíonn sé gurb í an GhéigisĠéigis teanga fhormhórḟorṁór na nAlbánachnAlbánaċ ''go léir ar fud an domhaindoṁain''.
 
Is iad na difríochtaídifríoċtaí is tábhachtaítáḃaċtaí idir an dá phríomhchanúintṗríoṁċanúint ná go seasann ''n'' na Géigise go minic do ''r'' na Toscaise: G ''râna'', T. ''rëra'' "gaineamhgaineaṁ", agus go n-aithníonnaiṫníonn an GhéigisĠéigis na gutaí fada thar na gutaí gearra. Is minic a chloistearċloistear an t-''a'' fada (â) in áit ''e'' gearr doiléir na Toscaise (ë) sa GhéigisĠéigis, agus bíonn blas na srónaíola le haithinthaiṫint ar an ''a'' fada sin go minic.
 
Maidir leis na canúintí a labhraítearlaḃraítear sa GhréigĠréig agus san Iodáil, Toscais atá iontu, ach is léir go bhfuairḃfuair siad cuid mhaithṁaiṫ focal ar iasachtiasaċt ó mhórtheangachaṁórṫeangaċa na dtíorthadtíorṭa sin, agus níl siad chomhċoṁ hintuigthehintuigṫe ag cainteoirí Toscaise ón Albáin is a shílfeáṡílfeá.
 
== Aibítir na hAlbáinise ==
Líne 36:
Na hAlbánaigh a chuaigh ar scoileanna Seirbise sa Chosaiv fadó bhainidís úsáid éigin as na litreacha Coireallacha, ach ní raibh údarás oifigiúil leis an gcleachtas sin riamh.
 
== Foġareolaíoċt ==
Inniu, is í an aibítir Laidineach a úsáidtear go hoifigiúil. Is iad na litreacha speisialta atá ann ná ë (a sheasann don ghuta dhoiléir, an cineál guta a chloisfeá i bhfocail Béarla cosúil le ''her'', mar a fhuaimnítear "i mBéarla na Bainríona" é) agus ç (cosúil le ''ch'' an Bhéarla). Thairis sin, fuaimnítear litreacha áirithe ar dhóigh neamhchoitianta:
Tá 7 gutaí agus 29 consáin ag Albáinis Cáiġdeán. Úsáid Gheg gutaí fada agus srónach, cé hé in easnaṁ i dTosk, agus is caillte an guta ṁeanláir (ë) ar deireaḋ na focail. Cuirtear an ḃéim ar ṡiolla deireanaċ sa focail den ċuid is mó. Aṫraigh Gheg ''n'' (''femën'': baininiscneach) go ''r'' i dTosk (''femër'') ag rótacúil.
 
=== Consáin ===
* cosúil lena lán teangacha in Oirthear na hEorpa, úsáideann an Albáinis an litir c leis an bhfuaim [ts] a chur in iúl;
{| class="wikitable"
* is ionann x na hAlbáinise agus [dz];
! rowspan="2" colspan="2" |
* is ionann xh na hAlbáinise agus ''j'' an Bhéarla;
! rowspan="2" |Liopaċ
* is ionann ll (l dúbailte) na hAlbáinise agus ll leathan na Gaeilge (nó an l leathan a fhuaimnítear i bhfocail cosúil le ''bell'' agus ''fill'' i mBéarla na Bainríona)
! rowspan="2" |Fiaclaċ
* tá an r aonair níos cosúla le r na Sasanach, ach is r láidir "Spáinneach" é rr (r dúbailte) na hAlbáinise
! colspan="2" |Ailḃeolaċ
* is ionann dh na hAlbáinise agus an th san fhocal Béarla ''that'', agus is ionann th na hAlbáinise agus an th san fhocal Béarla ''thick''
! rowspan="2" |Iarailḃeolaċ
* is ionann q na hAlbáinise agus c caol na Gaeilge, agus is ionann gj na hAlbáinise agus g caol na Gaeilge. Le fírinne, tá an q ag guagadh idir c caol agus t caol, agus an gj idir g caol agus d caol. Is dócha, áfach, nach dtagann sin aniar aduaidh ar aon Ghaeilgeoir líofa, nó tá a fhios againn gur minic a fhuaimníonn cainteoirí dúchais na Gaeilge an focal ''buidéal'' cosúil le ''buigéal''. Is féidir an t-idir eatarthu céanna a aithint san Albáinis.
! rowspan="2" |Balataċ
* is ionann, a bheag nó a mhór, sh na hAlbáinise agus sh an Bhéarla, agus is é an zh an leagan glórach den fhuaim chéanna.
! rowspan="2" |Ḃéileaċ
! rowspan="2" |Glotais
|-
!pléineáilte
!ḃéileaċ
|-
! colspan="2" |Srónaċ
|m
|
|n
|
|
|
|-
! rowspan="2" |Pléascaċ
!ganġlór
|p
|
|t
|
|
|
|k
|
|-
!ġlór
|b
|
|d
|
|
|
|
|-
! rowspan="2" |Africaċ
!ganġlór
|
|
|t͡s
|
|t͡ʃ
|c͡ç
|
|
|-
!laḃair
|
|
|d͡z
|
|d͡ʒ
|ɟ͡ʝ
|
|
|-
! rowspan="2" |Fricaċ
!ganġlór
|f
|s
|
|
|
|h
|-
!ġlór
|v
|z
|
|
|
|
|-
! colspan="2" |Garḃaċ
|
|
|l
|
|j
|
|
|-
! colspan="2" |Greadaċ
|
|
|
|
|
|
|
|-
! colspan="2" |Tril
|
|
|r
|
|
|
|
|
|}
{| class="wikitable"
!AIF
!Scríoḃann
!Sampla
|-
|m
|m
|mar
|-
|n
|n
|naċ
|-
|nj
|Frainceaċ n
|-
|ng
|bang
|-
|p
|p
|prós
|-
|b
|b
|bean
|-
|t
|t
|tír
|-
|d
|d
|daṫ
|-
|k
|k
|carr
|-
|g
|go
|-
|t͡s
|c
|Gearmáineaċ z
|-
|d͡z
|x
|ds
|-
|t͡ʃ
|-
|d͡ʒ
|xh
|j
|-
|c͡ç
|q
|ceú
|-
|ɟ͡ʝ
|gj
|geú
|-
|f
|f
|fear
|-
|v
|v
|Ṁean
|-
|th
|
|-
|dh
|
|-
|s
|s
|saor
|-
|z
|z
|zip
|-
|sh
|siúl
|-
|zh
|Frainceaċ j
|-
|h
|h
|hata
|-
|r
|rr
|Spáinneaċ perro
|-
|r
|Spáinneaċ pero
|-
|l
|l
|léim
|-
|ll
|Spáinneaċ Llama
|-
|j
|j
|Gearmáineaċ ja
|}
 
== An GhramadachĠramadaċ ==
 
Ó thaobh na gramadaí de, tá an Albáinis sách cosúil leis na teangacha Balcánacha eile, cé nach bhfuil dlúthghaol aici leo. Cuirtear an t-alt leis an bhfocal mar iarmhír: ''mal'' "sliabh", ''mali'' "an sliabh" - sin rud a bhíonn an-choitianta sna Balcáin. Tá trí inscne ag na hainmfhocail, agus díochlaontar i sé thuiseal iad (an t-ainmneach, an ginideach, an t-áinsíoch, an tabharthach, an t-ochslaíoch agus an gairmeach), cé gur minic a bhíonn an iarmhír chéanna ag dhá nó trí thuiseal, agus is féidir a rá nach bhfuil sa ghinideach féin ach dul cainte ar leith a bhaineann úsáid as foirm an tabharthaigh.
Line 56 ⟶ 291:
* ''Ti fliske shqip!'' "Labhraíonn tú Albáinis!" (modh moltach: "Dar Dia, tá Albáinis agat, ní raibh súil ná coinne agam leis!")
 
== An LitríochtLitríoċt ==
 
Tá litríocht éigin á foilsiú trí mheán na hAlbáinise ón 16ú haois i leith. Na chéad leabhair a cuireadh i gcló, ba leabhair chráifeacha nó croinicí stairiúla iad. In Oirthear na hAlbáine, tháinig Voskopojë chun cinn mar lárionad litríochta agus clódóireachta sa tseachtú haois déag. Cultúr Gréagach a bhí i gceist ansin, ach bhain lucht léinn Voskopojë úsáid as an Albáinis agus as teangacha reigiúnacha eile le Gréigis a mhúineadh agus le reiligiún Críostaí na nGréagach a chraobhscaoileadh. Mar sin, foilsíodh a lán leabhar cráifeach Ortadocsach as Albáinis in Voskopojë. Ón taobh eile de, bhí filí Muslamacha ag scríobh dánta agus prós Albáinise san ochtú haois déag, agus iad ag baint úsáide as na litreacha Arabacha. Bhí siad go mór mór faoi thionchar an traidisiúin Pheirsigh, cosúil le filí Tuircise na linne.