An difríocht idir athruithe ar: "An Albáinis"

Content deleted Content added
Updated figures, spelling. Added new section
Cealaíodh athrú 800193 le 92.251.255.11 (plé)
Líne 1:
:''Maidir le teanga ĊeilteachCheilteach na hAlban féaċféach [[Gaeilge na hAlban]].''
:''Maidir le teanga ĠearmáiniceGhearmáinice na hAlban féaċféach [[An Albainis|Albainis]].''
{{Teanga
|ainm=Albáinis
Líne 6:
|tír_a_labhraíonn_í_with_in=san [[An Albáin|Albáin]], sa [[An Chosaiv|Chosaiv]] sa [[an tSeirbia|tSeirbia]], i [[Poblacht na Macadóine|bPoblacht na Macadóine]], sa [[an Ghréig|Ghréig]], i [[Montainéagró]], san [[an Iodáil|Iodáil]].
|réigiún=Oirdheisceart na hEorpa
|cainteoirí= 5.46 milliún (2011)
|líne_ghinealaigh=Ind-Eorpais<br />&nbsp;'''Albáinis'''
|teanga_oifigiúil_ginideach=[[An Albáin|na hAlbáine]], [[An Chosaiv|na Cosaive]]
Líne 14:
|iso3=sqi
}}
Is teanga [[Na teangacha Ind-Eorpacha|Ind-Eorpach]] í an '''Albáinis''' (''Gjuha Shqipe'' [ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ] nó ''Shqip'' [ʃcip] sa teanga féin). Tá sí ina haicme féin i measc na dteangaċadteangacha Ind-EorpaċaEorpacha, nó tá sí choṁchomh breac le hiasaċtaíhiasachtaí ó ṫeangachatheangacha eile agus go ḃfuilbhfuil sé deacair a rá go cruinn cá bhfuil sí i gcrann ginealais na fine teangaċateangacha.
 
LaḃraítearLabhraítear í san [[An Albáin|Albáin]], sa [[An Chosaiv|Chosaiv]] agus i gceantair áiriṫeáirithe i [[Montainéagró]] agus i b[[Poblacht na Macadóine]] in oirḋeisceartoirdheisceart na h[[An Eoraip|Eorpa]]. LaḃraítearLabhraítear canúintí Albáinise i ndeisceart na hIodáile (mar ''Arbëreshë'') agus sa [[An Ghréig|Ghréig]] (mar ''Arvanitika'') freisin. Tá ṫartthart ar ṡéshé ṁilliúnmhilliún cainteoirí Albáinise ar fud an doṁaindomhain.
 
== Na Canúintí ==
{{FloatThumb|Distribution map of the Albanian language.jpg|200px|Limistéar labhartha na hAlbáinise, agus ainmneacha na gcanúintí i ndath buí}}
ḋádhá ṗríoṁċanúintphríomhchanúint ann: an ''Toscais'' (''Toskërisht'') sa deisceart agus an ''ĠéigisGhéigis'' (''Gegërisht'') sa tuaisceart. Tá an caiġdeáncaighdeán scríofa bunaiṫebunaithe ar an Toscais den ċuidchuid is mó, cé go ḃfuilbhfuil eilimintí áiriṫeáirithe as an nGéigis ann freisin. RiṫeannRitheann teorainn na bpríoṁċanúintíbpríomhchanúintí ar feaḋfeadh na haḃannhabhann úd ''Shkumbini'' trasna na hAlbáine. Tá traidisiún litearṫaliteartha ag an nGéigis freisin, áfaċáfach, agus inniu, foilsítear nuaċtáinnuachtáin ĠéigiseGhéigise sa ĊosaivChosaiv. Canúintí Géigise aṁáinamháin a laḃraítearlabhraítear sa ĊosaivChosaiv. Mar sin, cé go ḃfuilbhfuil forṁórformhór mór na nAlbánaċnAlbánach ''san Albáin féin'' ag laḃairtlabhairt canúintí Toscaise, dealraíonn sé gurb í an ĠéigisGhéigis teanga ḟorṁórfhormhór na nAlbánaċnAlbánach ''go léir ar fud an doṁaindomhain''.
 
Is iad na difríoċtaídifríochtaí is táḃaċtaítábhachtaí idir an dá ṗríoṁċanúintphríomhchanúint ná go seasann ''n'' na Géigise go minic do ''r'' na Toscaise: G ''râna'', T. ''rëra'' "gaineaṁgaineamh", agus go n-aiṫníonnaithníonn an ĠéigisGhéigis na gutaí fada thar na gutaí gearra. Is minic a ċloistearchloistear an t-''a'' fada (â) in áit ''e'' gearr doiléir na Toscaise (ë) sa ĠéigisGhéigis, agus bíonn blas na srónaíola le haiṫinthaithint ar an ''a'' fada sin go minic.
 
Maidir leis na canúintí a laḃraítearlabhraítear sa ĠréigGhréig agus san Iodáil, Toscais atá iontu, ach is léir go ḃfuairbhfuair siad cuid ṁaiṫmhaith focal ar iasaċtiasacht ó ṁórṫeangaċamhórtheangacha na dtíorṭadtíortha sin, agus níl siad ċoṁchomh hintuigṫehintuigthe ag cainteoirí Toscaise ón Albáin is a ṡílfeáshílfeá.
 
== Aibítir na hAlbáinise ==
Líne 36:
Na hAlbánaigh a chuaigh ar scoileanna Seirbise sa Chosaiv fadó bhainidís úsáid éigin as na litreacha Coireallacha, ach ní raibh údarás oifigiúil leis an gcleachtas sin riamh.
 
Inniu, is í an aibítir Laidineach a úsáidtear go hoifigiúil. Is iad na litreacha speisialta atá ann ná ë (a sheasann don ghuta dhoiléir, an cineál guta a chloisfeá i bhfocail Béarla cosúil le ''her'', mar a fhuaimnítear "i mBéarla na Bainríona" é) agus ç (cosúil le ''ch'' an Bhéarla). Thairis sin, fuaimnítear litreacha áirithe ar dhóigh neamhchoitianta:
== Foġareolaíoċt ==
Tá 7 gutaí agus 29 consáin ag Albáinis Cáiġdeán. Úsáid Gheg gutaí fada agus srónach, cé hé in easnaṁ i dTosk, agus is caillte an guta ṁeanláir (ë) ar deireaḋ na focail. Cuirtear an ḃéim ar ṡiolla deireanaċ sa focail den ċuid is mó. Aṫraigh Gheg ''n'' (''femën'': baininiscneach) go ''r'' i dTosk (''femër'') ag rótacúil.
 
* cosúil lena lán teangacha in Oirthear na hEorpa, úsáideann an Albáinis an litir c leis an bhfuaim [ts] a chur in iúl;
=== Consáin ===
* is ionann x na hAlbáinise agus [dz];
{| class="wikitable"
* is ionann xh na hAlbáinise agus ''j'' an Bhéarla;
! rowspan="2" colspan="2" |
* is ionann ll (l dúbailte) na hAlbáinise agus ll leathan na Gaeilge (nó an l leathan a fhuaimnítear i bhfocail cosúil le ''bell'' agus ''fill'' i mBéarla na Bainríona)
! rowspan="2" |Liopaċ
* tá an r aonair níos cosúla le r na Sasanach, ach is r láidir "Spáinneach" é rr (r dúbailte) na hAlbáinise
! rowspan="2" |Fiaclaċ
* is ionann dh na hAlbáinise agus an th san fhocal Béarla ''that'', agus is ionann th na hAlbáinise agus an th san fhocal Béarla ''thick''
! colspan="2" |Ailḃeolaċ
* is ionann q na hAlbáinise agus c caol na Gaeilge, agus is ionann gj na hAlbáinise agus g caol na Gaeilge. Le fírinne, tá an q ag guagadh idir c caol agus t caol, agus an gj idir g caol agus d caol. Is dócha, áfach, nach dtagann sin aniar aduaidh ar aon Ghaeilgeoir líofa, nó tá a fhios againn gur minic a fhuaimníonn cainteoirí dúchais na Gaeilge an focal ''buidéal'' cosúil le ''buigéal''. Is féidir an t-idir eatarthu céanna a aithint san Albáinis.
! rowspan="2" |Iarailḃeolaċ
* is ionann, a bheag nó a mhór, sh na hAlbáinise agus sh an Bhéarla, agus is é an zh an leagan glórach den fhuaim chéanna.
! rowspan="2" |Balataċ
! rowspan="2" |Ḃéileaċ
! rowspan="2" |Glotais
|-
!pléineáilte
!ḃéileaċ
|-
! colspan="2" |Srónaċ
|m
|
|n
|
|
|
|-
! rowspan="2" |Pléascaċ
!ganġlór
|p
|
|t
|
|
|
|k
|
|-
!ġlór
|b
|
|d
|
|
|
|
|-
! rowspan="2" |Africaċ
!ganġlór
|
|
|t͡s
|
|t͡ʃ
|c͡ç
|
|
|-
!laḃair
|
|
|d͡z
|
|d͡ʒ
|ɟ͡ʝ
|
|
|-
! rowspan="2" |Fricaċ
!ganġlór
|f
|s
|
|
|
|h
|-
!ġlór
|v
|z
|
|
|
|
|-
! colspan="2" |Garḃaċ
|
|
|l
|
|j
|
|
|-
! colspan="2" |Greadaċ
|
|
|
|
|
|
|
|-
! colspan="2" |Tril
|
|
|r
|
|
|
|
|
|}
{| class="wikitable"
!AIF
!Scríoḃann
!Sampla
|-
|m
|m
|mar
|-
|n
|n
|naċ
|-
|nj
|Frainceaċ n
|-
|ng
|bang
|-
|p
|p
|prós
|-
|b
|b
|bean
|-
|t
|t
|tír
|-
|d
|d
|daṫ
|-
|k
|k
|carr
|-
|g
|go
|-
|t͡s
|c
|Gearmáineaċ z
|-
|d͡z
|x
|ds
|-
|t͡ʃ
|-
|d͡ʒ
|xh
|j
|-
|c͡ç
|q
|ceú
|-
|ɟ͡ʝ
|gj
|geú
|-
|f
|f
|fear
|-
|v
|v
|Ṁean
|-
|th
|
|-
|dh
|
|-
|s
|s
|saor
|-
|z
|z
|zip
|-
|sh
|siúl
|-
|zh
|Frainceaċ j
|-
|h
|h
|hata
|-
|r
|rr
|Spáinneaċ perro
|-
|r
|Spáinneaċ pero
|-
|l
|l
|léim
|-
|ll
|Spáinneaċ Llama
|-
|j
|j
|Gearmáineaċ ja
|}
 
== An ĠramadaċGhramadach ==
 
Ó thaobh na gramadaí de, tá an Albáinis sách cosúil leis na teangacha Balcánacha eile, cé nach bhfuil dlúthghaol aici leo. Cuirtear an t-alt leis an bhfocal mar iarmhír: ''mal'' "sliabh", ''mali'' "an sliabh" - sin rud a bhíonn an-choitianta sna Balcáin. Tá trí inscne ag na hainmfhocail, agus díochlaontar i sé thuiseal iad (an t-ainmneach, an ginideach, an t-áinsíoch, an tabharthach, an t-ochslaíoch agus an gairmeach), cé gur minic a bhíonn an iarmhír chéanna ag dhá nó trí thuiseal, agus is féidir a rá nach bhfuil sa ghinideach féin ach dul cainte ar leith a bhaineann úsáid as foirm an tabharthaigh.
Line 291 ⟶ 56:
* ''Ti fliske shqip!'' "Labhraíonn tú Albáinis!" (modh moltach: "Dar Dia, tá Albáinis agat, ní raibh súil ná coinne agam leis!")
 
== An LitríoċtLitríocht ==
 
Tá litríocht éigin á foilsiú trí mheán na hAlbáinise ón 16ú haois i leith. Na chéad leabhair a cuireadh i gcló, ba leabhair chráifeacha nó croinicí stairiúla iad. In Oirthear na hAlbáine, tháinig Voskopojë chun cinn mar lárionad litríochta agus clódóireachta sa tseachtú haois déag. Cultúr Gréagach a bhí i gceist ansin, ach bhain lucht léinn Voskopojë úsáid as an Albáinis agus as teangacha reigiúnacha eile le Gréigis a mhúineadh agus le reiligiún Críostaí na nGréagach a chraobhscaoileadh. Mar sin, foilsíodh a lán leabhar cráifeach Ortadocsach as Albáinis in Voskopojë. Ón taobh eile de, bhí filí Muslamacha ag scríobh dánta agus prós Albáinise san ochtú haois déag, agus iad ag baint úsáide as na litreacha Arabacha. Bhí siad go mór mór faoi thionchar an traidisiúin Pheirsigh, cosúil le filí Tuircise na linne.