An difríocht idir athruithe ar: "Gaeilge na hAlban"
Content deleted Content added
No edit summary |
Formalization in some parts has been corrected. |
||
Líne 73:
{{glanadh}}
* Gné ar leith i bhfuaimíocht na Gaeilge, a bhfuil tionchar aige ar fhuaimniú na hAlban i gcoitinne, ná — cf. ''girl'' /ˈɡɯ.rəl/ agus ''film'' /ˈfɪ.ləm/) go sátar gutaí cúnta idir chonsain áirithe nuair a bhuaileann siad le chéile; is é sin le rá, idir ''sonorants'' (<l> or <r>) agus i ndiaidh consain áirithe:
:tarbh — /ˈtæ.rəv/;
:Alba — /ˈæ.lə.pæ/.
* Is spéisiúil go bhfeictear an ghné seo, atá ag na teangacha Ceilteacha i gcoitinne, i dteangacha Indiacha freisin, agus is uathusan a gheibheann sé ainm, svarabhakti. Mar nach bhfeictear anois é ach sna teangacha is faide siar agus is faide soir desna [[teangacha Ind-Eorpacha]], tugann sé seo tuairim dúinn go raibh sé sa Phróta-Ind-Eorpais, ach gur cailleadh é i lár a réimse san áit ar mhó an t-athrú teangan.
Déantar ''fuaimniú'' ar ''b'', ''d'' agus ''g'' i dtús focla, ach ní dhéantar é i lár ná ag deireadh focla:
:duine — /ˈdu.ɲə/;
:bradan — /ˈbræ.tæn/;
:balach — /ˈbæ.ləx/;
:Alba — /ˈæ.lə.pæ/.
* Le <p> agus <t>, is é an riail ná go bhfuaimnítear iad sa ghnáthmhodh (neamhghlórach) ag tús focail, ach go bhfuilid réamhanálaithe i lár nó ag deireadh focail (braitheann méid na difríochta seo ar an gcanúint):
: cat — /kæçt/ nó /kæxt/.
* Ní fhuaimnítear gutaí gan bhéim ag deireadh focla nuair a leanann focal ag tosú le guta é:
duine — /ˈdu.ɲə/;
an duine agad — /ən ˈdu.ɲə ˈæ.kət/
Is binne í an Ghaeilge dá bharr seo.
Line 108 ⟶ 109:
:Mar shampla:
:tha i bòidheach — tá sí go hálainn;
:tha ise bòidheach — tá ''sise'' go hálainn (seachas aon duine eile).
Feictear béim ghramadaí i gcásanna eile freisin:
:an taigh aice''se'' — a tigh ''siúd;''
:chuirinn''se'' — chuirfinn''se;''
:na mo bheachd-sa — i ''mo'' thuairimse.
* "Tá agus is": Tá dhá bhriathar sa Ghaeilge ar an mbriathar "to be": Tugann ''tha'' le fios gné éigin atá ag ainm nó ag forainm, ach is gnách ''is'' le hainm nó forainm a chur in iúl (to identify a noun or pronoun as a complement). (Is féidir 'is' a úsáid le cur síos nó gné a chur i gcéill ar ainm nó ar fhorainm, ach go ginearálta ní húsáidtear é mar seo ach i bhfoirmeacha ársa, m.sh.,
:tha mise sgìth — tá mé tuirseach;
:is mise Eòghan.
* Is féidir, ámh, feidhm a bhaint as ''tha'' le rá gur rud áirithe atá i rud eile trí thréith a dhéanamh de:
Line 127 ⟶ 128:
== An tAlt ==
Tá níos mó ná alt deimhnitheach amháin sa Ghaeilge, ach níl aon alt neamh-dheimhnitheach ann:
:an taigh — an teach;
:taigh — teach (a house).
Braitheann foirm an ailt (deimhnithigh) ar uimhir, inscne, chás agus chéadlitir an ainm.
(i). Le hainmneacha firinscneacha, ainmneacha, san uimhir uathu, úsáid ''an'', ''am'', agus ''an t-''
:an cat (agus le hainmneacha nach séimhítear);
:am balach (le hainmneacha a thosaíonn le consain ''liopa'');
:an t-òran (ainmneacha a thosaíonn le gutaí).
(ii). Nuair ar féidir túschonsan an ainm a shéimhiú, baintear feidhm as (a') in dhá chás:
Line 146 ⟶ 147:
(iv). Leis an iolra (ainmneach agus tabharthach), tá rudaí níos éasca. Is gnách ''na'' mar alt, ach ''na h-'' a bhíonn againn má thosaíonn an t-ainm le guta:
:na cait;
:na h-àireamhan — na huimhreacha.
(v). Braitheann foirm an ghinidigh iolra (nan nó nam) de réir mar a thosaíonn an t-ainm le ''labial'' nó a mhalairt:
Line 164 ⟶ 165:
Tá roinnt difríochtaí tábhachtacha, ámh. An rud a fheictear láithreach, ná go scríobhtar an síneadh fada mar ''ghraif'' (`) in Albain, seachas ''agúid'' (´) in Éirinn. Scríobhtar an focal''fáilte'' mar ''fàilte'' i nGaeilge na hAlban. In Albain, is é ''cha(n) eil'' an (neg participle) san áit atá ''níl'' (giorrúchán de ''chan eil'') in Éirinn an lae inniu, m.sh. (ceadaítear ''cha'' in Éirinn fós, ach níl sé in úsáid ach in áiteanna i dTír Chonaill):
:Gaeilge na
:Gaeilge na hÉireann — ''Níl aon airgead agam''.
Line 219 ⟶ 220:
Tar éis neamhshuim agus dímheas ar feadh na gcéadta bliain ó rialtais éagsúla, tá Gaeilge na hAlban ag fáil roinnt aitheantais ar deireadh. Tá sí á múineadh sna scoileanna, ina measc scoileanna mar ar mheán teagaisc í. Tá feidhm á baint aisti freisin i rialtas áitiúil, Comhairle nan Eilean. Tá stáisiún raidió sa teanga ag an [[BBC]], Raidio nan Gàidheal (agus bíonn comhchraoltacháin go rialta aige le [[Raidió na Gaeltachta]], seirbhís raidió Gaeilge na hÉireann) Bíonn cláracha teilifíse sa teanga ar an BBC agus ar stáisiún [[ITV]], go minic le fotheidil as Béarla. Tá stiúidió i Steornabhadh ag Grampian Television, a chuireann seirbhís ITV ar fáil i dtuaisceart na hAlban.
Mar sin féin, tá caint ar sheirbhís ar leith teilifíse i nGaeilge na hAlban, ar nós [[S4C]] sa [[an Bhreatain Bheag|Bhreatain Bheag]] agus [[TG4]] in [[Éire|Éirinn]]. Mar a ceapadh sa Bhreatain Bheag, measadh nárbh fhearr na cláracha a shá isteach mar athraithe réigiúnda ar na príomhstáisiúin, mar nár leor é don 60
Tá comharthaí bóthair Ghaeilge á gcrochadh ar fud na Gaeltachta de réir a chéile. Go minic níor ghá ach glacadh leis an litriú ceart desna logainmneacha, ach fiú leis seo, b'éigin dul i gcoimhlint le frith-Ghaelachas, atá láidir go maith fós in áiteanna. Déanann iriseoirí nuachtáin magadh go minic de chultúr agus de theanga na nGael, i mbealach nach gceadófaí maidir le haon ghrúpa eile, agus iarrann siad deireadh a chur le gach aon chúnamh ón rialtas.
Line 229 ⟶ 230:
Is iad príomhthréithe an Bhille ná:
* Aitheantas dlithiúil a thabhairt don Ghaeilge mar cheann de theangacha na hAlban;
* [[Bòrd na Gàidhlig]], a chuirfeadh an Ghaeilge ar aghaidh, a fhoirfiú de réir dlí, chun feidhm agus tuiscint ar an dteangan a chur ar aghaidh;
* Iallach a chur ar Bhòrd na Gàidhlig Plean Náisiúnta Gaeilge a cheapadh chun go nglacfaí leis ag airí na hAlban;
* Iallach a chur ar eagraisí poiblí in Albain plean teangan Gaeilge a phlé maidir leis na seirbhísí a chuireann siad ar fáil.
Line 243 ⟶ 244:
Feictear inniu go ndearna Acht Oideachais 1872, a rinne neamhshuim iomlán den Ghaeilge, agus a d'fhág nár ligeadh do na glúnta [[Gael|Gaeil]] focal Gaeilge a labhairt sa seomra ranga, dochar mór don teanga.
Osclóidh an chéad mheánscoil a fheidhmíonn go hiomlán trí mheán na Gaeilge i n[[Glaschú]] i 2005
Tá corradh is 500 go 1,000 cainteoirí dúchais in [[Alba Nua]], ach tá a bhformhór aosta anois. I mí na Bealtaine 2004, d'fhógair an rialtas réigiúnda tionscnamh cistiúcháin le tacú leis an dteangan agus lena chultúr sa chúige.
Shínigh rialtas na Ríochta Aontaithe an [[Carta Eorpach um Theangacha Réigiúnda agus Mionlach]] i dtaobh Ghaeilge na hAlban.
Is eagras [[Iomairt Choilm Chille]] a dhéanann iarracht naisc a chothú idir Ghaeilgeoirí Éireann agus na hAlban.
Line 262 ⟶ 264:
== Ainmneacha pearsanta ==
Tá ainmneacha pearsanta Gaelacha ar leith ar nós Donnchadh, Dòmhnall. Tógadh ainmneacha ar iasacht ón Sean-Lochlannais, m.sh. Somhairle, Tormod. Tá foirmeacha ar leith d’ainmneacha ag a bhfuil ainmneacha gaolmhara i dteangacha eile na hEorpa, mar: Eòghan, Iain, Catrìona, Anna.
Tugann an fhoirm ghairmeach de ainmneacha Gaelacha áirithe foirmeacha Béarla ar nós:
:Seumas -> Sheumais -> Hamish;
:Màiri -> Mhàiri -> Vairi.
Is iad na sloinnte Gaelacha is coitianta in Albain ná iad siúd a thosaíonn le ''Mac'', ar nós ''Mac Gille Eathainn'' (MacLean). Tosaíonn an fhoirm bhaininscineach le ''Nic'', dá bhrí sin, is ceart
:Tagann sloinnte eile as Albain as dathanna, mar shampla
== Focail iasachta ==
Line 274 ⟶ 277:
I measc na bhfocla a shíolraíonns ó Ghaeilge, tá ''whisky'', ''slogan'', ''brogue'', ''jilt'', ''clan'', ''strontium'', mar aon le rudaí suntasacha i dtíreolaíocht na hAlban, mar shampla ''ben'' (beinn), ''glen'' (gleann) agus ''loch''.
Foinse: ''An Etymological Dictionary of the Gaelic Language, Alexander MacBain''.
| |||