An difríocht idir athruithe ar: "An Chéad Chogadh Domhanda"
Content deleted Content added
→An cogadh féin: Scrios mé glanadh |
|||
Líne 18:
Is gnách na Comhghuaillithe agus na Cumhachtaí Láir a thabhairt ar an dá thaobh sa chogadh seo. Ba iad na Comhghuaillithe an [[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]], [[Impireacht na Rúise]], agus [[an Fhrainc]], is é sin, an ''Entente'' Triarach, chomh maith leis [[an Iodáil]] nach ndeachaigh sa chogadh ach ní ba déanaí. Le fírinne bhí an chuma ar an scéal i dtús an chogaidh go dtaobhódh an Iodáil leis na Cumhachtaí Láir, ach ní mar sin a tharla. Ba iad na Cumhachtaí Láir ná [[An Ostair-Ungáir|Dé-mhonarcacht na hOstaire is na hUngáire]] agus [[Impireacht na Gearmáine]], [[an Bhulgáir]] agus [[An Tuirc|an Tuirc Otamánach]].
== Cúiseanna an chogaidh ==
Line 44 ⟶ 42:
=== Iomaíocht i dtaobh eitneach agus an polaitíocht , sean agus nua ===
[[Íomhá:Revenge map for Ottoman Balkan 1914.jpg|mion|Bhí an [[Impireacht Otamánach]] ag iarraidh díoltas a bhaint amach sa bhliain 1914: Rumeliya Muhacirin-i Islamiyesi Cemiyeti, ]]
Chreid an domhan go raibh cogadh idir an Ostair-Ungáir agus an tSeirbia chun teacht pé scéal é (cé nach n-aontaíonn an [[Stair|staraí]] A. J. P. Taylor leis sin), de dheasca go raibh an [[tír]] ag titim as a chéile agus an [[náisiúnachas]] ag fás ar fud na mBalcán. Tharla an fás seo de bharr gur thit an [[An Tuirc|Tuirc]] as a chéile (bhí cogadh sa [[An Libia|Libia]] idir iad féin agus an Iodáil inar chaill siad). Thug an Rúis tacaíocht dóibh toisc go raibh nasc [[reiligiún]]<nowiki/>da agus eithneach eatarthu, ach freisin ón uair go raibh suim acu i dteacht ar phoirt uisce te.
Line 49 ⟶ 48:
== Forógra cogaidh agus tús an chogaidh ==
[[Íomhá:Plano Schlieffen 1914.png|clé|mion|350x350px|[[Plean Schlieffen|Plean Schlieffe]]<nowiki/>n i 1914]]
Ba é an rud a chuir an lasair sa bharrach ná dúnmharú [[Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire|Franz Ferdinand]], Ard-Diúc agus ball de rítheaghlach na h[[An Ostair|Ostair]]<nowiki/>e, i [[Sairéavó]] sa [[An Bhoisnia-Heirseagaivéin|Bhoisnia]]. D'fheallmharaíodh Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire agus a bhean chéile Sophie, Bandiúc Hohenberg, ar an [[28 Meitheamh]] [[1914]], i [[Sairéavó]] ag [[Gavrilo Princip]]'''.''' Ba ea dúnmharú Franz Ferdinand a chuir tús ar shraith imeachtaí a tharla go gairid ina dhiaidh.
Line 55 ⟶ 54:
=== Na Pleananna Cogaidh, an Mhímhuinín agus an Slógadh ===
[[Íomhá:World War 1.gif|clé|mion|450x450px|Na Comhghuaillithe agus na Cumhachtaí Láir]]
Ceann de chúiseanna an chogaidh ab ea na pleananna réamhcheaptha a bhí ag na cumhachtaí go léir leis an gcogadh a bhuachan. Ba é [[Plean Schlieffen]], plean slógtha na Gearmána, a tharraing an cogadh anuas ar an ilchríoch. Go bunúsach, bhí sé bunaithe ar an smaoineamh go n-ionsófaí an Fhrainc gan seans a fhágáil aici eagar ceart cogaidh a chur ar a cuid saighdiúirí in am.
An plean a bhí ag na Francaigh bhí sé dírithe ar an gceantar tionsclaíoch chois abhainn Ruhr, an ''Ruhrgebiet'', a fhorghabháil, nó ní fhéadfadh an Ghearmáin cogadh a chur in uireasa na tionsclaíochta ansin. De réir plean eile de chuid na bhFrancach shlógfaí an t-arm go sciobtha le teorainn na Gearmáine agus na hOstaire-Ungáire a bhaint amach. Chruthaigh na pleananna seo atmaisféar cogúil so-adhainte idir na tíortha.
== An
[[Íomhá:MustardGasBurns2.JPG|mion|úsáid as [[Gás mustaird|gás]] [[Nimh|nimhe]] le linn an chogaidh, 1918]]
Cuireadh cuid mhaith de na cathanna ar an gCathéadan Thiar, ach le fírinne chuaigh ascnamh an dá thaobh i bhfostú ansin, agus d'fhan na [[saighdiúir]]í sna trinsí ar feadh na mblianta fada, ag iarraidh latrach an áir idir an dá thrinse a thrasnú. Rith an cathéadan seo ón [[An Mhuir Thuaidh|Muir Thuaidh]] go teorainn na h[[An Eilvéis|Eilvéis]]<nowiki/>e.
* [[Feachtas Gallipoli]], Eanáir - Bealtaine 1915. D'ionsaigh na na Comhghuaillithe [[Caolas]] na [[An Dardainéil|Dardainéile]], agus iad ag iarraidh [[Iostanbúl]] a bhaint amach trí [[Leithinis|Leathinis]] Gallipoli.
* [[Cath Loos]], 25 Meán Fómhair - 14 Deireadh Fómhair 1915. Seo an chéad uair a baineadh [[Arm na Breataine]] úsáid as [[Gás mustaird|gás]] [[Nimh|nimhe]] le linn an chogaidh.
* [[Cath Verdun]], [[21 Feabhra]] go [[18 Nollaig]] [[1916]]. Maraíodh thart ar 300,000 [[saighdiúir]]í ar an dá thaobh.▼
* [[Cath an Somme]], [[1 Iúil]] [[1916]], agus lean sé ar aghaidh go mí na [[An tSamhain|Samhna]] na bliana sin. Maraíodh níos mó ná 300,000 duine in aice leis an Somme sa [[An Fhrainc|Fhrainc]].
▲* [[Cath Verdun]], [[21 Feabhra]] go [[18 Nollaig]] [[1916]]
Bhí cathanna [[farraige]] agus [[Eitleán|aeir]] ann chomh maith.
[[Íomhá:Treaty of Versailles, English version.jpg|clé|mion|Conradh Versailles]]
Fuair naoi milliún [[saighdiúir]] bás i [[machaire]] an áir, agus d'éag na milliúin sibhialtach chomh maith.
== Deireadh an chogaidh ==
Ba é [[Conradh Versailles]] a chuir deireadh leis an gcogadh go hoifigiúil. Sa bhliain 1919 a síníodh é. Conradh
== Torthaí ==
[[Íomhá:Territorial changes resulting from World War I.svg|clé|mion|350x350px|
Cuireadh tús le deich d[[tír]] nua, agus tógadh a lán talaimh ón [[An Ghearmáin|Ghearmáin]].
]]
Bhí a lán torthaí ag an gcogadh sin.
* Thosaigh [[Réabhlóid na Rúise 1917|Réabhlóid na Rúise]] go gairid ina dhiaidh.
* Athraíodh an [[An Eoraip|Eoraip]] ón bhunús. Sa socrú [[Síocháin|síochán]]<nowiki/>a, cuireadh tús le deich d[[tír]] nua, agus tógadh a lán talaimh ón [[An Ghearmáin|Ghearmáin]]. Cuireadh deireadh le an-chuid [[monarcacht]]<nowiki/>aí freisin agus tús len a lán tíortha beaga [[Daonlathas|daonlathach]]<nowiki/>a. Níor éirigh le mórán de na tíortha seo, áfach, mar gheall ar a neamhchobhsaíocht.
* Scriosadh an [[geilleagar]] in a lán tíortha de dheasca ghéarchéim na h[[eacnamaíocht]]<nowiki/>a.
* Thosaigh an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]] agus [[Cogadh Cathartha na Spáinne]] go hindíreach mar thoradh.
== Féach freisin ==
| |||