An difríocht idir athruithe ar: "Oilibhéar Cromail"
Content deleted Content added
Truflais - "hook or crook" |
No edit summary |
||
Líne 1:
[[Íomhá:Oliver_Cromwell_by_Samuel_Cooper.jpg|thumb|right|200px|Oilibhéar Cromail]]
[[Polaiteoir]] agus [[saighdiúir]] [[Sasana]]ch ab ea '''Oilibhéar Cromail''', nó ''Cromail'' mar a thugtar air de ghnáth (as [[Béarla]], ''Oliver Cromwell''; [[25 Aibreán]] [[1599]] - [[3 Meán Fómhair]] [[1658]]). Bhunaigh sé [[deachtóireacht]] mhíleata sa [[17ú haois]] agus rialaigh sé [[Sasana]], [[Albain]] agus [[Éire]] mar "Thiarna Cosantóra".
== Saol ==
Bhí tionchar mór ag [[Cogadh Cathartha Shasana]] ar Éirinn i rith na [[1640í]]. Ghlac na plandóirí taobh na Parlaiminte ach bhí na Gaeil agus na Gall-Ghaeil ag tacú leis an rí. Buaileadh taobh an rí ar deireadh, agus cuireadh an [[Séarlas I Shasana|Rí Séarlas I Shasana]], chun báis ar [[30 Eanáir]] [[1649]]. Tháinig Cromail go hÉirinn ar [[15 Lúnasa]] [[1649]] mar rialóir míleata agus sibhialta na Parlaiminte le smacht a chur ar an tír. Cuimhnítear air go háirithe mar gheall ar an slad a rinne sé i n[[Droichead Átha]] ar [[11 Meán Fómhair]] [[1649]] agus i mbaile [[Loch Garman]] ar [[11 Deireadh Fómhair]] [[1649]]. Tar éis do [[Cill Chainnigh|Chill Chainnigh]] géilleadh dó ar [[27 Márta]] [[1650]], d'fhág Cromail an tír ar [[25 Bealtaine]] [[1650]]. ▼
Rugadh Cromail i [[Huntingdon]] i 1599. Ba le linn dó a bheith ina mhac léinn i Sidney Sussex College, [[Ollscoil Cambridge]], a d'iompaigh sé ina Phiúratánach.
Toghadh mar bhall Parlaiminte é i mí Aibreáin 1640. Bhí sí seo ar na Parlaimintí úd a rinne a ndícheall cumhacht an Rí a shrianadh. Baineadh a chumhacht den rí [[Séarlas I Shasana|Séarlas I]] agus ghlac an Pharlaimint seilbh ar chúrsaí [[Airgead (eacnamaíocht)|airgid]] na ríochta.
Ina dhiaidh sin, lean Cromail ar aghaidh mar dheachtóir míleata go bhfuair sé bás. Cé gur ainmníodh a mhac Risteard Cromail, mar oidhre i gceannas an Chomhfhlaithis, ní raibh cion ar bith ag muintir na Breataine air agus cuireadh [[Séarlas II Shasana|Séarlas II]] ar ais i gcoróin nuair a d'fhill sé ón bhFrainc sa bhliain 1660. Ar 30 Eanáir [[1661]], tógadh corp Chromail as a uaigh agus 'cuireadh chun báis' arís é ar ordú an rí nua, mar dhíoltas ar bhás an Rí Séarlas I.▼
Bhris cogadh cathartha amach agus ba lena linn a thuill Cromail cáil mar cheannaire míleata. D'éirigh go hiontach leis i gCath Marston Moor lena mharcshlua, ar ar tugadh 'Roundheads' <ref>http://dictionary.reference.com/search?r=2&q=Roundheads</ref> nó 'Ironsides' <ref>http://dictionary.reference.com/browse/ironsides</ref> mar leasainm ar Chromail féin nó ar a shaighdiúirí.
[[Íomhá:Oliver-Cromwell-as-King-Dutch-satirical-caricature 1.jpg|clé|mion|413x413px|caracatúr ó 17ú haois, Thomas Macaulay, ''The History of England'', (London: Macmillan, 1913).]]
Cloíodh arm an rí faoi dheireadh ag Cath Naseby i 1645, agus bhí an-tionchar ag Cromail ar na hidirbheartaíochtaí a lean é. Ní raibh muinín ag cuid mhór daoine as áfach agus bhris cogadh amach arís. Ruaig Cromail 110 ball ón bParlaimint agus bhunaigh sé [[deachtóireacht]] mhíleata.
Rinne Cromail ionradh ar Albain. Rialaigh sé [[Sasana]], [[Albain]] agus [[Éire]] mar "Thiarna Cosantóra" ó [[16 Mí na Nollag]] go lá a [[Bás|bháis]].
▲Bhí tionchar mór ag [[Cogadh Cathartha Shasana]] ar [[Éirinn]] i rith na [[1640í]]. Ghlac na plandóirí taobh na Parlaiminte ach bhí na Gaeil agus na Gall-Ghaeil ag tacú leis an rí. Buaileadh taobh an rí ar deireadh, agus cuireadh an [[Séarlas I Shasana|Rí Séarlas I Shasana]], chun báis ar [[30 Eanáir]] [[1649]]. Tháinig Cromail go hÉirinn ar [[15 Lúnasa]] [[1649]] mar rialóir míleata agus sibhialta na Parlaiminte le smacht a chur ar an tír. Cuimhnítear air go háirithe mar gheall ar an slad a rinne sé i n[[Droichead Átha]] ar [[11 Meán Fómhair]] [[1649]] agus i mbaile [[Loch Garman]] ar [[11 Deireadh Fómhair]] [[1649]]. Tar éis do [[Cill Chainnigh|Chill Chainnigh]] géilleadh dó ar [[27 Márta]] [[1650]], d'fhág Cromail an tír ar [[25 Bealtaine]] [[1650]].
Ina dhiaidh sin, lean Cromail ar aghaidh mar dheachtóir míleata go bhfuair sé [[bás]].
== An Feachtas in Éirinn ==
{{Príomhalt|Cromail in Éirinn 1649-1650}}
Ar [[20 Meitheamh]] [[1649]], cheap an Pharlaimint Oilibhéar Cromail mar cheannaire an airm a chuirfeadh an t-[[éirí amach]] in Éirinn faoi chois. Bhí mórán Ríogaithe cruinnithe in Éirinn faoin am seo agus sa bhliain 1649 rinne siad comhaontas le Comhcheangal Chaitlicigh na hÉireann, rud ar mhór an chontúirt é don Pharlaimint. Bhí an Comhcheangal ag iarraidh stát a bhunú, agus bhí [[Cill Chainnigh]] mar [[Príomhchathair|phríomhchathair]] acu.
[[Íomhá:Oliver Cromwell by Robert Walker.jpg|mion|péintéir: Robert Walker, 1649]]
Chreid Cromail agus na ginearáil Shasanacha eile na scéalta uafásacha a foilsíodh faoin drochíde a tugadh do choilínigh in Éirinn i gcaitheamh éirí amach na bliana 1641.<ref>Féach Peter Beresford Ellis (1975). ''Hell or Connaught! The Cromwellian Colonization of Ireland 1652-1660'', Hamish Hamilton, SBN 241890713, lch 21.</ref> D’fhág seo a rian ar iompar na
Tháinig Cromail i dtír in Éirinn ar [[15 Lúnasa]] [[1649]] ag [[An Rinn (Contae Bhaile Átha Cliath)|an Rinn]], gar do [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]]. Bhí 35 [[long]] in éineacht leis agus iad lán de shaighdiúirí agus de threalamh. Tháinig a chliamhain Henry Ireton ina dhiaidh le seachtó long eile. D'éirigh le fórsaí na Parlaiminte i
Ghéill mórán bailte móra, ach theip ar Chromail [[Port Láirge]] a ghabháil, agus chaill sé suas le 2,000 fear sa troid ag [[Cluain Meala]] i Mí Bealtaine, 1650, sular ghéill an baile mór.<ref name="autogenerated4">Kenyon & Ohlmeyer, lch.100.</ref> Ní raibh garastún [[Droichead Átha|Dhroichead Átha]] (a bhí faoi cheannas an tSasanaigh Chaitlicigh Arthur Aston) sásta géilleadh
[[Íomhá:WarwickCastle CromwellDeathmaskcrop.JPG|mion|masc mairbh]]
=== Imeacht ===
Lean an troid go ceann beagnach trí bliana tar éis do Chromail imeacht ar 16 Bealtaine 1650. Ghéill [[Gaillimh]] i Mí Aibreán 1652, agus ghéill na saighdiúirí deireanacha Caitliceacha i Mí Aibreán 1653. Coisceadh cleachtadh an Chaitliceachais agus má rugadh ar [[Sagart|shagart]], cuireadh chun báis ar an bpointe é.
Meastar gur cuireadh timpeall 12,000 duine chun na n[[Na hIndiacha Thiar|Indiacha Thiar]] mar [[Sclábhaíocht|sclábhaithe]]. Tugadh iarracht ar Caitlicigh nár d’aicme na gceardaithe agus na sclábhaithe iad a chur siar chun [[Connacht]] nó chun [[Contae an Chláir]], agus ar éigean a fágadh breis is 8% de thalamh na tíre i seilbh na g[[Caitliceach]]. Baineadh feidhm as an n[[gorta]] chun na hÉireannaigh a chloí; scriosadh barra agus maraíodh eallach.
Henry Ireton agus Edmund Ludlow a smachtaigh an tír tar éis Chromail, ach bhí na Sasanaigh á gcrá gan stad ag treallchogaithe (na “Tóraithe”), dream a fuair dídean ar na portaigh agus in iarsmaí na gcoillte tar éis gur briseadh airm an Chomhcheangail.<ref>Beresford Ellis, lgh 34-35, 61</ref>
[[Íomhá:Execution of Cromwell, Bradshaw and Ireton, 1661.jpg|clé|mion|280x280px|
'cuireadh chun báis' arís,
1661]]
== Bás ==
▲Chreid Cromail agus na ginearáil Shasanacha eile na scéalta uafásacha a foilsíodh faoin drochíde a tugadh do choilínigh in Éirinn i gcaitheamh éirí amach na bliana 1641.<ref>Féach Peter Beresford Ellis (1975). ''Hell or Connaught! The Cromwellian Colonization of Ireland 1652-1660'', Hamish Hamilton, SBN 241890713, lch 21.</ref> D’fhág seo a rian ar iompar na saighdiuirí, cé gur lean Cromail féin, tríd is tríd, na rialacha cogaidh mar a bhí siad ag an am: dá ngéillfeadh baile mór ar an bpointe ní dhéanfaí díobháil dá raibh istigh ann.
Creidtear go bhfuair Cromail bás le [[seipticéime]] nó [[maláire]] (nó fiú nimhiú é).
▲
▲Tháinig Cromail i dtír in Éirinn ar 15 Lúnasa 1649 ag [[An Rinn (Contae Bhaile Átha Cliath)|an Rinn]], gar do [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]]. Bhí 35 long in éineacht leis agus iad lán de shaighdiúirí agus de threalamh. Tháinig a chliamhain Henry Ireton ina dhiaidh le seachtó long eile. D'éirigh le fórsaí na Parlaiminte i mBaile Átha Cliath an chathair a chosaint faoi cheannas an Choirnéil Michael Jones agus bealach isteach a thabhairt do thabhairt do Chromail dá bharr. Bhí sé mar aidhm ag Cromail na bailte ba thábhachtaí a ghabháil, agus ba ghearr go raibh an chuid ba mhó den oirthear agus den tuaisceart faoi smacht fhórsaí na Parlaiminte.
[[Íomhá:Autograph-OliverCromwell.svg|mion]]
== Féach freisin ==
▲Ghéill mórán bailte móra, ach theip ar Chromail [[Port Láirge]] a ghabháil, agus chaill sé suas le 2,000 fear sa troid ag [[Cluain Meala]] i Mí Bealtaine, 1650, sular ghéill an baile mór.<ref name="autogenerated4">Kenyon & Ohlmeyer, lch.100.</ref> Ní raibh garastún Dhroichead Átha (a bhí faoi cheannas an tSasanaigh Chaitlicigh Arthur Aston) sásta géilleadh, agus nuair a gabhadh an áit faoi dheireadh tar éis ionsaí trom le gunnaí móra maraíodh beagnach 3,500 duine ar na sráideanna. I nDeireadh Fómhair 1649 tharla sléacht eile i [[Loch Garman]], cé go raibh Cromail ag iarraidh socrú a dhéanamh ag an am. <ref>Fraser, Antonia (1973). ''Cromwell, Our Chief of Men,'' agus ''Cromwell: the Lord Protector'' (Phoenix Press), ISBN 0-7538-1331-9 lgh344-46.</ref>
* [[Cromail in Éirinn 1649-1650]]
== Tagairtí ==
| |||