An difríocht idir athruithe ar: "Plútón (abhacphláinéad)"

Content deleted Content added
No edit summary
Líne 17:
Íorónta go leor, ní raibh Plútón in ann an oiread tionchair a imirt ar ghluaiseacht Neiptiúin agus a síleadh, nó níl sé in aon chóngar do bheith chomh trom sin. Is é is cúis leis na "mírialtachtaí" a sonraíodh i ngluaiseachtaí an phláinéid ná nach raibh mais Neiptiúin [[Measúnú|measúnaithe]] i gceart ag réalteolaithe na [[19ú haois|naoú haoise déag]]. Má chuidigh figiúirí Pickering, Lowell, agus Ketakar le Tombaugh teacht ar an lorg ceart, ní raibh ann ach comhtharlúint iomlán.
 
==Ainm==
B'é Vesto Melvin Slipher, stiúrthóir Réadlann Lowell, a fuair "spreagadh chun ainm a bhaisteadh ar an bpláinéad nua sula ndéanfadh aon duine eile é", mar a dúirt Tombaugh. Thosaigh na mílte duine ó gach cearn den domhan ag moladh ainmneacha éagsúla ar Phlútón, Thairg Constance Lowell, baintreach Percival, na hainmneacha Zeus, Lowell, agus fiú Constance, ach ní raibh fáilte ar bith roimh na moltaí seo. Is iomaí ainm miotasúil de chuid na sean-[[Róimh]]e agus na [[sean-Ghréig]]e a cuireadh chun tosaigh, ach má cuireadh, bhí cuid mhór acu úsáidte cheana féin, agus iad bronnta ar na h[[Astaróideach|astaróidigh]] iomadúla.
 
An t-ainm a roghnaíodh, is é ainm an dé i sean[[Reiligiún|reiligiún]] na Róimhe a bhí ag gardáil an Domhain Thíos. Thairis sin, cuireann an chéad dá litir an réalteolaí Percival Lowell i gcuimhne dúinn, an fear céanna a thuar go mbeadh pláinéad eile le fáil taobh thiar de Neiptiún. B'í Venetia Burney, [[cailín]] nach raibh ach aon bhliain déag d'aois, a mhol an t-ainm. Chuir sí an smaoineamh in iúl dá seanathair, a bhí ag obair sa Bhodleian Library, is é sin, [[leabharlann]] na h[[Ollscoil]]e in [[Ollscoil Oxford|Oxford]]. Chuaigh an t-ainm ón seanathair go Herbert Hall Turner, Ollamh le Réalteolaíocht, agus b'é an tOllamh Turner a chuir an smaoineamh in iúl do na réalteolaithe i [[Meiriceá]] ar an teileagram. Sa deireadh thiar thall, [[Báisteach|baisteadh]] Plútón ar an bpláinéad go hoifigiúil, rud a fógraíodh don t[[saol]] mhór ar Lá Bealtaine, 1930.
 
== An Fhithis ==
 
=== Achoimre (aga J2000)Atmaisféar ===
 
Níl ach atmaisféar an-tanaí ag Plútón, agus é comhdhéanta as nítrigin, meatán, agus [[aonocsaíd charbóin]]. Tá na substaintí céanna ar fáil i bhfoirm sholadach ar dhromchla Phlútóin, agus an dóigh a bhfuil siad ag galú agus ag sioc arís, tá an-bhaint acu le cothromaíocht na teochta ar Phlútón. Níl brú an atmaisféir ar Phlútón ach aon seacht míliú cuid de bhrú ár n-atmaisféir féin, ach mar sin, is féidir é a thabhairt faoi deara le linn urú. Nuair a bhogann Plútón amach óna gharphointe don [[An Ghrian|Ghrian]], siocann tuilleadh den atmaisféar go solad, agus é ag titim ar dhromchla an phláinéid. Ag teacht níos gaire don Ghrian dó arís, imíonn cuid den nítrigin reoite ina gás arís, rud a chuireann dromchla Phlútóin ag fuarú. Sin é an fáth go bhfuair na saineolaithe amach le déanaí go bhfuil an [[abhacphláinéad]] seo deich gcéim Celsius (nó [[Kelvin]]) níos fuaire ná mar a shíl siad roimhe sin.
Ais leathmhór 5,906,376,272 km
39.481 686 77 aonad réalteolaíoch
 
=== Cosúlacht ===
Imlíne na fithise 36.530 Tm
244.186 aonad réalteolaíoch
 
Tá dromchla Phlútóin an-éagsúil. D'fhéadfá a rá go bhfuil dhá aghaidh ar Phlútón. Go bunúsach, an leath de Phlútón atá ag drannadh le [[Carón]], tá sí níos saibhre sa [[Meatán|mheatán]] sioctha, agus an nítrigin reoite agus an aonocsaíd charbóin níos tipiciúla ar an taobh eile de.
Éalárnacht 0.248 807 66
 
Níl Plútón ach 14''m'' ar [[Méid dhealraitheach|mhéid dhealraitheach]], agus mar sin, ní féidir sonrú a chur ann gan teileascóp. Sna teileascóip mhóra féin, ní aithnítear Plútón ach mar phointe solais atá cosúil le réalta, agus dath buí nó donnbhuí ann. Nuair a tugadh Carón faoi deara an chéad uair, tuigeadh go raibh Plútón i bhfad ní ba lú ná mar a síleadh go nuige sin, agus go gcaithfeadh sé go raibh Plútón in ann i bhfad níos mó solais a fhrithchaitheamh, freisin. Mar sin, chuaigh meastacháin ailbéideachta Phlútóin in airde ansin. Inniu, glactar leis go bhfuil ailbéideacht Phlútóin beagnach chomh hard le hailbéideacht [[Véineas (pláinéad)|Véineas]].
Peirihéilean (garphointe don Ghrian) 4,436,824,613 km
29.658 340 67 aonad réalteolaíoch
 
Tá Plútón chomh fada ar shiúl uainn is nach bhfuil mórán saintréithe nó sonraí inaitheanta ar a dhromchla.
Apaihéilean (cianphointe ón nGrian) 7,375,927,931 km
49.305 032 87 aonad réalteolaíoch
 
== Satailítí Phlútóin ==
Réalt-tréimhse fithise 90,613.3055 lá (248.09 bliain)
 
Tá trí shatailít ag timpeallú Phlútóin. B'é an réalteolaí Meiriceánach James Christy a d'aithin an chéad cheann acu, Carón, chomh fada siar leis an mbliain 1978, ach ní bhfuarthas amach faoin dá cheann eile ach sa bhliain 2005. I bhfarradh is na pláinéid eile agus an dóigh a mbíonn a gcuid gealach ag dul ina dtimpeall, tá na satailítí an-chóngarach do Phlútón.
Treoluas ar an bhfithis, meán 4.666 km/s, uasmhéid 6.112 km/s, íosmhéid 3.676 km/s
 
Is gnách "[[sféar Hill]]" a thabhairt ar an réigiún sféarúil timpeall den phláinéad atá go hiomlán faoi imtharraingt an phláinéid féin, beag beann ar na réadanna neimhe eile. Ní sháraíonn fithisí na satailítí 3 % de gha an réigiúin seo, cé go bhféadfadh an tsatailít a fithis a choinneáil cobhsaí i bhfad níos faide amach ó Phlútón - 53 % de gha an sféir, nó fiú 69 %, dá mbeadh sí ag timpeallú Phlútóin sa treo contrártha. (Mar shampla, tá [[Psamathe (gealach)|Psamathe]] ag timpeallú Neiptiúin ag 40 % de gha Hill.)
Claonadh na fithise 17.141 75°
(11.88° i gcoibhneas mheánchiorcal na Gréine)
 
=== Carón ===
Fad an nóid éirithigh 110.303 47°
 
D'fhéadfá a rá nach "satailít" nó "gealach" é Carón mar a shamhlaítear an coincheap sin dúinn de ghnáth, nó le fírinne, córas délárnach atá i gceist le Plútón agus Carón, agus iad ag dul timpeall ar bharalár (meáchanlár) an chórais sin. Tá an lárphointe seo suite taobh amuigh de Phlútón, cé go bhfuil sé an-chóngarach dó. (Ar mhaithe leis an gcomparáid, tá an Domhan agus an Ghealach ag timpeallú a gcomh-mheáchanláir freisin, ach tá an lárphointe sin suite taobh istigh den Domhan, cé nach ionann é agus lárphointe an Domhain féin.) Rud eile fós, tá "glas taoide" ar rothlú Phlútóin agus Charóin: is é sin, drannann Plútón an taobh céanna le Carón, agus a mhalairt. Mar sin, an té a bheadh ar aon taobh le Carón de Phlútón, d'fheicfeadh sé Carón suite sa bhall céanna den spéir gan éirí ná dul faoi, agus dá mbeadh an breathnóir ar a mhalairt de thaobh, ní bhfaigheadh sé an chéad radharc ar Charón choíche.
Argóint an pheirihéilin 113.763 29°
 
=== Na Satailítí Eile?Beaga ===
 
Ar an [[15 Bealtaine]] [[2005]], haithníodh an chéad uair riamh go raibh dhá shatailít eile ag dul timpeall ar Phlútón, mar atá, Nix agus Hydra. Ba é Teileascóp Spáis Hubble a thóg na chéad [[Grianghrafadóireacht|ghrianghrafanna]] díobh, agus ansin, tháinig na saineolaithe a bhí ag obair ar na grianghraif seo, tháinig siad ar an tátal go raibh dhá ghealach eile seachas Carón ag timpeallú Phlútóin. Le bheith beacht, ar ndóigh, níl an dá ghealach seo ag fithisiú Phlútóin i gciall cheart an fhocail, nó cosúil le Carón agus le Plútón féin, tá siad ag dul timpeall ar mheáchanlár an chórais. Tá fithis Nix suite timpeall is 48,700 ciliméadar ón meáchanlár, agus fithis Hydra timpeall ar 64,800 ciliméadar ón meáchanlár. Tá fithisí an dá ghealach seo an-chosúil le ciorcal ceart.
 
Satailítí: 3
 
== Tréithe fisiceacha ==
Line 97 ⟶ 95:
uasmhéid 55 K
 
=== AtmaisféarFithis ===
 
Ais leathmhór 5,906,376,272 km
Níl ach atmaisféar an-tanaí ag Plútón, agus é comhdhéanta as nítrigin, meatán, agus [[aonocsaíd charbóin]]. Tá na substaintí céanna ar fáil i bhfoirm sholadach ar dhromchla Phlútóin, agus an dóigh a bhfuil siad ag galú agus ag sioc arís, tá an-bhaint acu le cothromaíocht na teochta ar Phlútón. Níl brú an atmaisféir ar Phlútón ach aon seacht míliú cuid de bhrú ár n-atmaisféir féin, ach mar sin, is féidir é a thabhairt faoi deara le linn urú. Nuair a bhogann Plútón amach óna gharphointe don [[An Ghrian|Ghrian]], siocann tuilleadh den atmaisféar go solad, agus é ag titim ar dhromchla an phláinéid. Ag teacht níos gaire don Ghrian dó arís, imíonn cuid den nítrigin reoite ina gás arís, rud a chuireann dromchla Phlútóin ag fuarú. Sin é an fáth go bhfuair na saineolaithe amach le déanaí go bhfuil an [[abhacphláinéad]] seo deich gcéim Celsius (nó [[Kelvin]]) níos fuaire ná mar a shíl siad roimhe sin.
39.481 686 77 aonad réalteolaíoch
 
Imlíne na fithise 36.530 Tm
=== Cosúlacht ===
244.186 aonad réalteolaíoch
 
Éalárnacht 0.248 807 66
Tá dromchla Phlútóin an-éagsúil. D'fhéadfá a rá go bhfuil dhá aghaidh ar Phlútón. Go bunúsach, an leath de Phlútón atá ag drannadh le [[Carón]], tá sí níos saibhre sa [[Meatán|mheatán]] sioctha, agus an nítrigin reoite agus an aonocsaíd charbóin níos tipiciúla ar an taobh eile de.
 
Peirihéilean (garphointe don Ghrian) 4,436,824,613 km
Níl Plútón ach 14''m'' ar [[Méid dhealraitheach|mhéid dhealraitheach]], agus mar sin, ní féidir sonrú a chur ann gan teileascóp. Sna teileascóip mhóra féin, ní aithnítear Plútón ach mar phointe solais atá cosúil le réalta, agus dath buí nó donnbhuí ann. Nuair a tugadh Carón faoi deara an chéad uair, tuigeadh go raibh Plútón i bhfad ní ba lú ná mar a síleadh go nuige sin, agus go gcaithfeadh sé go raibh Plútón in ann i bhfad níos mó solais a fhrithchaitheamh, freisin. Mar sin, chuaigh meastacháin ailbéideachta Phlútóin in airde ansin. Inniu, glactar leis go bhfuil ailbéideacht Phlútóin beagnach chomh hard le hailbéideacht [[Véineas (pláinéad)|Véineas]].
29.658 340 67 aonad réalteolaíoch
 
Apaihéilean (cianphointe ón nGrian) 7,375,927,931 km
Tá Plútón chomh fada ar shiúl uainn is nach bhfuil mórán saintréithe nó sonraí inaitheanta ar a dhromchla.
49.305 032 87 aonad réalteolaíoch
 
Réalt-tréimhse fithise 90,613.3055 lá (248.09 bliain)
== Satailítí Phlútóin ==
 
Treoluas ar an bhfithis, meán 4.666 km/s, uasmhéid 6.112 km/s, íosmhéid 3.676 km/s
Tá trí shatailít ag timpeallú Phlútóin. B'é an réalteolaí Meiriceánach James Christy a d'aithin an chéad cheann acu, Carón, chomh fada siar leis an mbliain 1978, ach ní bhfuarthas amach faoin dá cheann eile ach sa bhliain 2005. I bhfarradh is na pláinéid eile agus an dóigh a mbíonn a gcuid gealach ag dul ina dtimpeall, tá na satailítí an-chóngarach do Phlútón.
 
Claonadh na fithise 17.141 75°
Is gnách "[[sféar Hill]]" a thabhairt ar an réigiún sféarúil timpeall den phláinéad atá go hiomlán faoi imtharraingt an phláinéid féin, beag beann ar na réadanna neimhe eile. Ní sháraíonn fithisí na satailítí 3 % de gha an réigiúin seo, cé go bhféadfadh an tsatailít a fithis a choinneáil cobhsaí i bhfad níos faide amach ó Phlútón - 53 % de gha an sféir, nó fiú 69 %, dá mbeadh sí ag timpeallú Phlútóin sa treo contrártha. (Mar shampla, tá [[Psamathe (gealach)|Psamathe]] ag timpeallú Neiptiúin ag 40 % de gha Hill.)
(11.88° i gcoibhneas mheánchiorcal na Gréine)
 
Fad an nóid éirithigh 110.303 47°
=== Carón ===
 
Argóint an pheirihéilin 113.763 29°
D'fhéadfá a rá nach "satailít" nó "gealach" é Carón mar a shamhlaítear an coincheap sin dúinn de ghnáth, nó le fírinne, córas délárnach atá i gceist le Plútón agus Carón, agus iad ag dul timpeall ar bharalár (meáchanlár) an chórais sin. Tá an lárphointe seo suite taobh amuigh de Phlútón, cé go bhfuil sé an-chóngarach dó. (Ar mhaithe leis an gcomparáid, tá an Domhan agus an Ghealach ag timpeallú a gcomh-mheáchanláir freisin, ach tá an lárphointe sin suite taobh istigh den Domhan, cé nach ionann é agus lárphointe an Domhain féin.) Rud eile fós, tá "glas taoide" ar rothlú Phlútóin agus Charóin: is é sin, drannann Plútón an taobh céanna le Carón, agus a mhalairt. Mar sin, an té a bheadh ar aon taobh le Carón de Phlútón, d'fheicfeadh sé Carón suite sa bhall céanna den spéir gan éirí ná dul faoi, agus dá mbeadh an breathnóir ar a mhalairt de thaobh, ní bhfaigheadh sé an chéad radharc ar Charón choíche.
 
=== Na Satailítí: Beaga ===3
 
Ar an 15 Bealtaine 2005, haithníodh an chéad uair riamh go raibh dhá shatailít eile ag dul timpeall ar Phlútón, mar atá, Nix agus Hydra. Ba é Teileascóp Spáis Hubble a thóg na chéad [[Grianghrafadóireacht|ghrianghrafanna]] díobh, agus ansin, tháinig na saineolaithe a bhí ag obair ar na grianghraif seo, tháinig siad ar an tátal go raibh dhá ghealach eile seachas Carón ag timpeallú Phlútóin. Le bheith beacht, ar ndóigh, níl an dá ghealach seo ag fithisiú Phlútóin i gciall cheart an fhocail, nó cosúil le Carón agus le Plútón féin, tá siad ag dul timpeall ar mheáchanlár an chórais. Tá fithis Nix suite timpeall is 48,700 ciliméadar ón meáchanlár, agus fithis Hydra timpeall ar 64,800 ciliméadar ón meáchanlár. Tá fithisí an dá ghealach seo an-chosúil le ciorcal ceart.
 
=== Satailítí Eile? ===
 
=== Córas Phlútóin ===
 
== Taighde agus taiscéalaíocht ==
 
== An Diospóireacht faoi Phlútón ==
 
=== "An Pláinéad X"? ===
 
=== Abhacphláinéad? ===
 
=== Fionnachtana Nua ===
 
== Tagairtí ==