An difríocht idir athruithe ar: "Mac tíre"

Content deleted Content added
m Cealaíodh athruithe 87.34.110.250 (Plé); ar ais chuig leagan le Dexbot
Tyuiop (plé | dréachtaí)
No edit summary
Líne 20:
| binomial_authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
}}
Is é an '''mac tíre''' nó an '''faolchú liath''' an t-[[ainmhí]] fiáin is mó san fhine úd ''Canidae'', is é sin, fine na gcúnna.
Is é an '''mac tíre''' nó an '''faolchú liath''' an t-[[ainmhí]] fiáin is mó san fhine úd ''Canidae'', is é sin, fine na gcúnna. De réir an taighde a rinneadh ar an aigéad dí-ocsairibeanúicléasach i gcillíní na bhfaolchúnna, is ionann bunús an mhic thíre agus an mhadra cheansaí ó thús. Aithnítear roinnt fospeiceas, ach níl na [[bitheolaíocht|bitheolaithe]] ar aon fhocal faoi líon ná faoi roinnt cheart na bhfospeiceas. Go bunúsach, glactar leis go mbíonn na mic thíre ina gcreachadóirí ardleibhéil ina gcuid éiceachóras, is é sin, ní bhíonn aon chreachadóir ag marú mic thíre le hiad a ithe. Níl siad chomh hoiriúnaitheach leis na cúnna eile, ach mar sin féin, bíonn siad in ann déanamh as dóibh féin ina lán timpeallachtaí éagsúla, idir choill, fhásach, shléibhte, thundra, ''taiga'', fhéarthailte, agus fiú imeall na cathrach.
 
De réir an [[taighde]] a rinneadh ar an aigéad dí-ocsairibeanúicléasach i gcillíní na bhfaolchúnna, is ionann bunús an mhic thíre agus an mhadra cheansaí ó thús. Aithnítear roinnt fospeiceas, ach níl na [[bitheolaíocht|bitheolaithe]] ar aon fhocal faoi líon ná faoi roinnt cheart na bhfospeiceas.
Bhí na faolchúnna flúirseach go maith ar fud na hEoráise agus [[Meiriceá Thuaidh|Mheiriceá Thuaidh]], tráth, ach d'imigh sin agus tháinig seo: níl ach iarsmaí beaga dá sheanghnáthóg fágtha ag an mac tíre inniu. Is é is cúis leis seo ná an cúngú a rinne an duine isteach ar a ghnáthóg agus na feachtais léirscriosta a cuireadh ar an mac tíre go forleathan, agus na daoine barúlach go raibh an mac tíre dainséarach dóibh féin, go háirithe do na páistí. Mar sin féin, is é breithiúnas an Aontais Idirnáisiúnta um Chaomhnú an Dúlra (IUCN) i gcónaí nach bhfuil an faolchú liath, mar speiceas, faoi bhagairt ar bith. Bítear ag marú na mac tíre ina lán áiteanna inniu féin, ar mhaithe leis an spórt nó leis na páistí a chosaint orthu, ach ón taobh eile de, tá siad faoi chosaint an dlí in áiteanna eile.
 
== Tréithe ==
Bíonn na mic thíre, de ghnáth, 0.6 - 0.9 méadar ar airde, 1.3 - 2 méadar ar fad, agus 30 - 40 cileagram ar mheáchan. Na cinn ba mhó a maraíodh sa [[An Sibéir|tSibéir]] agus i [[Meiriceá]], bhí siad timpeall ar 80 cileagram. Tá an baineannach 20 % níos lú ná an fireannach. Bíonn na baineannaigh níos cúinge sa soc agus san éadan freisin, agus a gcuid cos níos giorra ná ag na fireannaigh.
[[Íomhá:Gray Wolf Distribution.gif|clé|mion|Mac tíre liath ... glasː inniu; deargː am atá thart]]
Bíonn na mic thíre, de ghnáth, 0.6 - 0.9 [[méadar]] ar airde, 1.3 - 2 méadar ar fad, agus 30 - 40 cileagram ar mheáchan.
 
Na cinn ba mhó a maraíodh sa [[An tSibéir|tSibéir]] agus i [[Meiriceá]], bhí siad timpeall ar 80 [[cileagram]].
Tá an mac tíre in ann taisteal fada a dhéanamh. Bíonn sé ag cur thart ar dheich gciliméadar de in aghaidh uair an chloig nuair a bhíonn sé ag déanamh fánaíochta, ach má theastaíonn uaidh creach a mharú, is féidir leis luas 65 chiliméadar in aghaidh uair an chloig a shroicheadh. Tá lapaí an mhic thíre an-oiriúnach dá lán cineálacha tír-raoin, agus is ainmhí méarshiúlach é, is é sin, ainmhí atá ag dul ar a bharraicíní - ní chuireann sé iomlán a shála ar an talamh. Cabhraíonn sin leis an mac tíre an meáchan a leathadh go cothrom ar an sneachta, ach go háirithe.
 
Tá an baineannach 20 % níos lú ná an fireannach.
Bíonn dath an chlúimh éagsúil go maith - liath, rua, donn nó dubh, bain do rogha astu - agus níl sé as an ngnáth teacht ar phobal mac tíre a bhfuil na dathanna seo go léir le fáil ina measc, cé go mbíonn pobail aondathacha ann chomh maith - pobail bhána nó dhubha, de ghnáth. Bíonn na faolchúnna dubha coitianta go maith i Meiriceá agus san Iodáil, agus iad sách tearc sna tíortha eile.
 
Bíonn na baineannaigh níos cúinge sa soc agus san éadan freisin, agus a gcuid cos níos giorra ná ag na fireannaigh.
Déanann na mic thíre a gcúpláil sa chéad tríú cuid den bhliain, ó Eanáir go hAibreán. Sna domhanleithid arda is deireanaí a chúplálann siad. Maireann an baineannach ag iompar clainne ar feadh trí scór lá, agus bíonn cúig nó sé choileán san ál tipiciúil.
[[Íomhá:Canis lupus laying.jpg|clé|mion|Canis lupus]]
Tá an mac tíre in ann taisteal fada a dhéanamh. Bíonn sé ag cur thart ar dheich g[[ciliméadar]] de in aghaidh uair an chloig nuair a bhíonn sé ag déanamh fánaíochta, ach má theastaíonn uaidh creach a mharú, is féidir leis luas 65 chiliméadar in aghaidh uair an chloig a shroicheadh.
 
Tá an mac tíre in ann taisteal fada a dhéanamh. Bíonn sé ag cur thart ar dheich gciliméadar de in aghaidh uair an chloig nuair a bhíonn sé ag déanamh fánaíochta, ach má theastaíonn uaidh creach a mharú, is féidir leis luas 65 chiliméadar in aghaidh uair an chloig a shroicheadh. Tá lapaí an mhic thíre an-oiriúnach dá lán cineálacha tír-raoin, agus is ainmhí méarshiúlach é, is é sin, ainmhí atá ag dul ar a bharraicíní - ní chuireann sé iomlán a shála ar an talamh. Cabhraíonn sin leis an mac tíre an meáchan a leathadh go cothrom ar an sneachta, ach go háirithe.
 
Bíonn [[dath]] an chlúimh éagsúil go maith - liath, [[Dearg|rua]], donn nó [[dubh]], bain do rogha astu - agus níl sé as an ngnáth teacht ar phobal mac tíre a bhfuil na dathanna seo go léir le fáil ina measc, cé go mbíonn pobail aondathacha ann chomh maith - pobail bhána nó dhubha, de ghnáth. Bíonn na faolchúnna dubha coitianta go maith i Meiriceá agus san Iodáil, agus iad sách tearc sna tíortha eile.
[[Íomhá:Korean wolves mating (cropped).jpg|mion|séasúr na cúplála sa [[An Chóiré Theas|Chóiré]]]]
[[Íomhá:Canis lupus 27zz.jpg|clé|mion|Canis lupus]]
 
== Saol ==
[[Íomhá:USFWS - How to recognise a gray wolf.png|mion]]
Is é an '''mac tíre''' nó an '''faolchú liath''' an t-[[ainmhí]] fiáin is mó san fhine úd ''Canidae'', is é sin, fine na gcúnna. De réir an taighde a rinneadh ar an aigéad dí-ocsairibeanúicléasach i gcillíní na bhfaolchúnna, is ionann bunús an mhic thíre agus an mhadra cheansaí ó thús. Aithnítear roinnt fospeiceas, ach níl na [[bitheolaíocht|bitheolaithe]] ar aon fhocal faoi líon ná faoi roinnt cheart na bhfospeiceas. Go bunúsach, glactar leis go mbíonn na mic thíre ina gcreachadóirí ardleibhéil ina gcuid éiceachóras, is é sin, ní bhíonn aon chreachadóir ag marú mic thíre le hiad a ithe. Níl siad chomh hoiriúnaitheach leis na cúnna eile, ach mar sin féin, bíonn siad in ann déanamh as dóibh féin ina lán timpeallachtaí[[timpeallacht]]<nowiki/>aí éagsúla, idir [[Foraois|choill]], [[Fásach|fhásach]], [[Sliabh|shléibhte]], [[Tundra|thundra]], ''taiga'', [[Féar|fhéarthailte]], agus fiú imeall na [[Cathair (lonnaíocht)|cathrach]].
 
Déanann na mic thíre a gcúpláil sa chéad tríú cuid den bhliain, ó [[An tEanáir|Eanáir]] go hAibreánh[[An tAibreán|Aibreán]]. Sna domhanleithid arda is deireanaí a chúplálann siad. Maireann an baineannach ag iompar clainne ar feadh trí scór lá, agus bíonn cúig nó sé choileán san ál tipiciúil.
[[Íomhá:Reintroduced wolves being carried to acclimation pens, Yellowstone National Park, January, 1995.jpg|mion|
athbhunú ''nó'' tabhairt ar ais
]]
 
== Caomhnú ==
Bhí na faolchúnna flúirseach go maith ar fud na hEoráiseh[[An Eoráise|Eoráise]] agus [[Meiriceá Thuaidh|Mheiriceá Thuaidh]], tráth,. achAh d'imigh sin agus tháinig seo: níl ach iarsmaí beaga dá sheanghnáthógshean[[Gnáthóg|ghnáthóg]] fágtha ag an mac tíre inniu. Is é is cúis leis seo ná an cúngú a rinne an [[duine]] isteach ar a ghnáthóg agus na feachtais léirscriosta a cuireadh ar an mac tíre go forleathan, agus na daoine barúlach go raibh an mac tíre dainséarach dóibh féin, go háirithe do na páistí. Mar sin féin, is é breithiúnas an Aontais Idirnáisiúnta um Chaomhnú an Dúlra (IUCN) i gcónaí nach bhfuil an faolchú liath, mar speiceas, faoi bhagairt ar bith. Bítear ag marú na mac tíre ina lán áiteanna inniu féin, ar mhaithe leis an spórt nó leis na páistí a chosaint orthu, ach ón taobh eile de, tá siad faoi chosaint an dlí in áiteanna eile.
 
Mar sin féin, tá áiteanna ar fud na hEorpa ina bhfuil an mac tíre beo beathach i gcónaí<ref>Eleathanach 281, 15 Eanáir 2018</ref>.
 
Cúpla bliain ó shin chonaic daoine an chéad mhac tíre san [[An Eilvéis|Eilvéis]] le breis is ochtó bliain.
 
I mí Eanáir 2018, chonaic daoine an chéad cheann le breis is céad bliain sa [[An Bheilg|Bheilg]]. Tháinig an mac tíre seo chuig an mBeilg ón n[[An Ghearmáin|Gearmáin.]]
[[Íomhá:Yellowstone Wolves.jpg|mion|conairt mic tíre i [[Yellowstone]] ]]
Is é breithiúnas an Aontais Idirnáisiúnta um Chaomhnú an Dúlra (IUCN) i gcónaí nach bhfuil an faolchú liath, mar speiceas, faoi bhagairt ar bith. Bítear ag marú na mac tíre ina lán áiteanna inniu féin, ar mhaithe leis an spórt nó leis na páistí a chosaint orthu, ach ón taobh eile de, tá siad faoi chosaint an [[dlí]] in áiteanna eile.
 
== In Éirinn ==
In [[Éire|Éirinn]] mharaigh daoine an mac tíre deireanach sa bhliain 1786 i g[[Contae Cheatharlach]].
 
== Tagairtí ==
{{reflist}}
 
{{síol}}