An difríocht idir athruithe ar: "An tSean-Ghréig"
Content deleted Content added
No edit summary clib: Visual edit Mobile edit Mobile web edit |
No edit summary |
||
Líne 1:
{{glanadh}}
Tháinig tús le sibhialtacht sa [[An Ghréig|Ghréig]] thart ar 3000 R. Ch. le sibhialtacht [[Na Mionóigh|na Mionóch]] ar [[oileán]] na [[An Chréit|Créite]] nuair a bhfuarthas amach conas le [[copar]] agus [[stán]] a chur le chéile. Tugtar [[Cré-umhaois|aois an chré-umha]] ar an ré seo. D'fhás an cultúr sin thar na blianta is thart ar 2000 R.Ch. thosaigh [[na Mionóigh]] ag baint úsáide as iairiglifí nó cineál scríbhneoireachta le pictiúir. Thóg na Mionóigh pálás [[Knossos]] mar lárionad a rialtais sa [[An Chréit|Chréit]] idir 1900 agus 1400 R. Ch. Sa bhliain 1450 R. Ch. chuir brúchtadh bolcáin in Thera deireadh le réim na Mionóch.
[[Íomhá:Athens Acropolis.jpg|thumb|260px|Acrapail nó ''cathair ard'' na [[An Aithin|hAithne]]]]
Cé go raibh tionchar mór ag na Mionóigh ar stair na Gréige, ceaptar nár Ghréagaigh iad ó thaobh a dteangan de. Tháinig an chéad phobal gurbh í an Ghréigis a dteanga don tír timpeall 2000 R. Ch., agus tar éis deireadh a theacht ar shibhialtacht na Mionóch, bhunaigh na luath-Ghréagaigh seo an tsibhialtacht go dtugtar Mícéinéach uirthi, a mhair ó
Ina dhiaidh sin, is féidir stair na Sean-Ghréige a roinnt i réimsí áirithe ginearálta:
* ''An Ré Ársa'' timpeall
* ''An Ré Chlasaiceach'' timpeall
* ''An Ré Heilléanaíoch'' timpeall
* ''An Ré Rómhánach'', ó 146 R.Ch. go dtí 476 A. D.
Ag tús na [[Ré Ársa]], chum na Gréagaigh [[aibítir]] na Gréigise, a bhí bunaithe ar aibitír na bhFóinéiciach, ach gur chuir na Gréagaigh litreacha i gcóir gutaí isteach inti den chéad uair.
Is le linn na Ré Ársa a cuireadh tús le nós na nGréagach coilíneachtaí a bhunú mórthimpeall na Meánmhara agus na Mara Duibhe, agus bhí raidhse acu ar an bhfód in iarthar na hAnatóile, san Iodáil, agus sa tSicil faoi dheireadh na ré seo. Bhí na chéad Chluichí Oilimpeacha ann in 776 R.Ch. Bunaíodh an chéad rialtas daonlathach san Aithin i 508 R.Ch.▼
▲Is le linn na Ré Ársa a cuireadh tús le nós na nGréagach coilíneachtaí a bhunú mórthimpeall na Meánmhara agus na Mara Duibhe, agus bhí raidhse acu ar an bhfód in iarthar na hAnatóile, san Iodáil, agus sa tSicil faoi dheireadh na ré seo. Bhí na chéad Chluichí Oilimpeacha ann in 776 R. Ch. Bunaíodh an chéad rialtas daonlathach san Aithin i 508 R.Ch.
Tarluint chinniúnach ag tús na Ré seo ab ea iarracht na Impireachta Peirsí mórthír na Gréige féin a ghabháil. Dhein na Peirsigh dhá ionradh ar an nGréig, i 490 R.Ch. agus arís i 480-478 R.Ch., ach chuir na Gréagaigh ruaig orthu (feic [[Cath Mharatóin]]), rud nach raibh na Peirsigh ná mórchuid na nGréagach ag súil leis. Bhí an Aithin i mbarr a réime sa Ré Chlasaiceach i ndiaidh na [[Cogaí Peirseacha|gCogaí Peirseacha]]. Is sa tréimhse seo a bhí [[Cogadh na Peilipinéise]] idir [[Sparta]] agus an Aithin, go raibh an bua ag Sparta ann. Ba é an Ré Chlasaiceach Ré an "polis" (Gréigis: πόλις), nó "cathair-stát", mar nach raibh aon rialtas náisiúnta ag na Gréagaigh, ach bhí an tír roinnte idir a lán cathracha neamhspleácha a bhí i gcoimhlint lena chéile don chuid is mó.▼
▲Tarluint chinniúnach ag tús na Ré seo ab ea iarracht na Impireachta Peirsí mórthír na Gréige féin a ghabháil. Dhein na Peirsigh dhá ionradh ar an nGréig, i 490 R. Ch. agus arís i
Theip ar an seanchóras politiúil seo i 337 R.Ch. nuair a d'éirigh le [[Pilib II]], rí na Macadóine, cathracha na Gréige a chur faoi smacht, agus don chéad uair riamh bhí iomlán na Gréige féin faoi smacht ag rialtas amháin. (Lean na cathracha Gréagacha san Iodáil agus sa tSicil mar cathracha neamhspleácha, áfach.) Tháinig a mhac [[Alastar Mór]] ina chomharba ar Philib, agus d'éirigh leis, mar aon le harm mór Macadónach is Gréagach, ionradh a dhéanamh ar an Impireacht Pheirseach agus an impireacht sin ar fad a ghabháil. Leath an bua seo an cultúr Gréagach thar leath na cruinne, ón Éigipt aniar go dtí an Ind. Scoilteadh impireacht Alastair Mhóir tar éis a bháis ina ríochtaí neamhspléacha, agus ceaptar bás Alastair mar tús leis an Ré Heilléanaíoch. ▼
▲Theip ar an seanchóras politiúil seo i 337 R. Ch. nuair a d'éirigh le [[Pilib II]], rí na Macadóine, cathracha na Gréige a chur faoi smacht, agus don chéad uair riamh bhí iomlán na Gréige féin faoi smacht ag rialtas amháin
Ghabh na [[Rómhánaigh]] an Ghréig i 146 R.Ch., agus bhí sí mar chuid lárnach den [[Impireacht Rómhánach]] feasta.▼
▲Ghabh na [[Rómhánaigh]] an Ghréig i 146 R. Ch., agus bhí sí mar chuid lárnach den [[Impireacht Rómhánach]] feasta.
Tháinig deireadh le cumhacht na Sean-Ghréige nuair a ghabh na Rómhánaigh í mar chuid dá n-impireacht i 146 R. Ch. D'ainneoin go raibh an lámh in uachtar ag na Rómhánaigh maidir leis an gcumhacht pholaitiúil de, bhí tionchar as cuimse ag cultúr na Gréige ar an impireacht.▼
▲Tháinig deireadh le cumhacht na Sean-Ghréige nuair a ghabh na Rómhánaigh í mar chuid dá n-impireacht i 146 R.Ch. D'ainneoin go raibh an lámh in uachtar ag na Rómhánaigh maidir leis an gcumhacht pholaitiúil de, bhí tionchar as cuimse ag cultúr na Gréige ar an impireacht.
Cé gur thit an Impireacht san Iarthar as a chéile sa deireadh, lean an Impireacht san Oirthear mar chomharba uirthi, agus ba impireacht Ghréagach í feasta, go dtugtar an [[Impireacht Bhiosántach]] uirthi anois.
Line 28 ⟶ 30:
Is as cultúr na Sean-Ghréige a thagann bunús chultúr Iarthar an domhain, agus tá cáil ar an sean-Ghréig fiú inniu mar gheall ar shaibhreas is cruthaiteacht a cultúir. Is iad na sean-Ghréagaigh a bhunaigh an [[drámaíocht]], an [[fealsúnacht|fhealsúnacht]], an [[eolaíocht]], is an [[stair]]. Tá litríocht na Sean-Ghréige ar na litríochtaí is clúití dá bhfuil ann i dteanga ar bith, agus tá saothair de chuid scríbhneoirí Gréagacha ar nós [[Hóiméar]], [[Aescaileas]], [[Eoraipidéas]], agus [[Sofaicléas]] á leámh fós.
Eascraíonn an fhealsúnacht agus an eolaíoacht araon as iarracht na nGréagach cora an tsaoil a mhíniú le míniúcháin nádúrtha. Is i gcathracha Gréagacha na Íóine (in iarthar na hAnatóile) a bhí na fealsaimh is luaithe dá bhfuil trácht againn tharstu, saoithe ar nós [[Tailéas]] agus [[Anaicsimeandar]]. Mhair triúr de na fealsúna is mó i stair an domhain, [[Sócraitéas]] (
Bhíodh córais éagsúla rialtais ag na Gréagaigh. Bhunaigh siad an [[daonlathas]], agus is san Aithin is mó a bhí sé siúd á chleachtadh, ach bhí neart cathracha ann a bhí ina n-olagarchtaí nó ina monaracachtaí (focail Ghréigise is ea an dhá fhocal seo, dar ndóigh). Cleachtaítí an sclábhaíocht go forleathan, agus ní ró-mhaith an stádas a bhí ag mná sa tsochaí ach oiread. Tugann staraithe Gréagacha mar [[Héaradatas]] agus [[Thucydides|Túicididéas]] a lán eolais dúinn mar gheall ar a sochaí agus a stair.
| |||