An difríocht idir athruithe ar: "An Ghearmáinis"

Content deleted Content added
mNo edit summary
No edit summary
Líne 18:
 
Ós [[Teangacha Gearmáinice|teanga Gearmáinice]] í an Ghearmáinis, tá gaol cuibheasach dlúth aici leis an m[[An Béarla|Béarla]], cé nach bhfuil an Béarlóir in ann mórán adhmaid a dhéanamh den Ghearmáinis i ndiaidh an oiread craiceann a chuir stór focal an Bhéarla de faoi thionchar na [[An Laidin|Laidine]] agus na sean-Fhraincise. Tá sé níos fusa comhchosúlacht na Gearmáinise agus na h[[An Ollainnis|Ollainnise]] a aithint, mar shampla.
 
 
[[File:Knowledge of German EU map.svg|thumb|Eolas ar an [[Gearmáinis]] San A.E..]]
 
== "''Deutsch''" ==
 
Tá an t-ainm úd ''Deutsch'' bunaithe ar fhocal Gearmáinice a chiallaíonn "pobal", "cosmhuintir" - focal—focal atá beo i gcónaí san [[An Íoslainnis|Íoslainnis]], ar a laghad (''þjóð'' = "náisiún"). Ba í an Ghearmáinis teanga na cosmhuintire, nuair a bhí na manaigh ag saothrú na Laidine sna mainistreacha. Tá gaol ag an bhfocal ''Deutsch'' leis an bhfocal Gaeilge úd ''tuath''.
 
Chuaigh an focal sin ''deutsch'' nó an seanleagan de in úsáid sa Laidin mar ''theodiscus'', agus is as sin a tháinig an téarma [[An Iodáilis|Iodáilise]] ''tedesco''. Maidir leis an ainm ''Almáinis'', a úsáidtear san [[An Fhraincis|Fhraincis]] agus sa [[An Spáinnis|Spáinnis]], creidtear go bhfuil sé bunaithe ar na focail Ghearmáinise ''all'' = uile agus ''Mann'' = fear, nó ar sheanleaganacha na bhfocal seo. I gcanúineolaíocht na Gearmáinise, tugtar ''canúintí Almannacha'' ar na canúintí deisceartacha a labhraítear san Eilvéis agus sa chuid bheag den Ostair atá ag críochantacht leis an Eilvéis. Canúintí [[An Bhaváir|Baváracha]] a labhraítear sa chuid is mó den Ostair.
Line 34 ⟶ 32:
Tá an Ghearmáinis ina teanga oifigiúil sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]], san [[An Ostair|Ostair]], i [[Lichtinstéin]], agus i dhá dtrian den [[An Eilvéis|Eilvéis]]. Maidir le [[Lucsamburg]], tá canúint áitiúil den Ghearmáinis á labhairt ag cách ansin, ach is fearr le muintir na tíre [[An Fhraincis|Fraincis]] a shaothrú mar theanga scríofa. Tá an Ghearmáinis oifigiúil i Lucsamburg, in éineacht leis an [[An Lucsambuirgis|Lucsambuirgis]] agus an Fhraincis, ach is minice a úsáidtear sna nuachtáin phríobháideacha ná i bhfoilseacháin oifigiúla an rialtais í. Sa [[An Bheilg|Bheilg]], tá canúintí Gearmáinise á labhairt in oirthear na tíre, agus is teanga oifigiúil í an Ghearmáinis, in éineacht leis an [[An Ollainnis|Ollainnis]] agus an Fhraincis. Sa [[An Danmhairg|Danmhairg]] agus san [[An Iodáil|Iodáil]], níl ach stádas áitiúil nó réigiúnach ag an nGearmáinis mar theanga mhionlaigh.
 
Roimh an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]], bhí mionlaigh mhóra ag labhairt na Gearmáinise anseo agus ansiúd in Oirthear na hEorpa. I ndiaidh an chogaidh, áfach, díbríodh an chuid ba mhó de na Gearmánaigh seo go dtí an Ghearmáin féin. Is amhlaidh gur bhain [[Adolf Hitler|Hitler]] leas as na mionlaigh Ghearmánacha seo mar shiocair leis an t[[An tSeicslóvaic|Seicslóvaic]] a chur de dhroim an tsaoil agus leis an b[[An Pholainn|Polainn]] a ionsaí, agus i ndiaidh an chogaidh, bhí muintir na dtíortha seo meáite fáil réitithe den "[[Cúigiú colún|chúigiú colún]]" seo, ionas nach bhféadfadh aon Hitler nua an cleas céanna a imirt orthu a thuilleadh. Thairis sin, bhí Poblacht Chónaidhme na Gearmáine sásta lucht eisimirce - Gearmánaigheisimirce—Gearmánaigh a bhí ag "filleadh" ar an nGearmáin - anGearmáin—a fháiltiú ó na tíortha seo i ndiaidh an chogaidh. Mar sin, níl ach iarsmaí beaga fágtha inniu de phobail sheanbhunaithe Ghearmánacha Oirthear na hEorpa.
[[Íomhá:DeutschsprachigeWelt.png|300px|thumb|clé|Tíortha ina labhraítear Gearmáinis.]]
Roimh bhlianta an Chumannachais, bhí pobail mhóra Ghearmánacha anseo is ansiúd in Impireacht na Rúise. Bhí [[Iósaf Stailín|Stalin]] thar a bheith drochamhrasach i leith na nGearmánach, go háirithe nuair a d'ionsaigh Hitler [[an tAontas Sóivéadach]], áfach, agus scaip sé na pobail seo ar fud an Aontais, murar cimíodh sna [[GULag|campaí géibhinn]] amach is amach iad. Mar sin, níl ach iarsmaí fágtha de Ghearmánaigh na Rúise, agus cónaí orthu ina lán poblachtaí iar-Shóivéadacha inniu. Fuair cuid mhór acu cead imirce a dhéanamh go dtí an Ghearmáin, cosúil le Gearmánaigh Oirthear na hEorpa.
Line 40 ⟶ 38:
San Afraic, tá an Ghearmáinis á labhairt go forleathan sa [[An Namaib|Namaib]], cé nach bhfuil stádas oifigiúil aici ansin. Iar-choilíneacht Ghearmánach is ea an Namaib, ar ndóigh.
 
San Oileán Úr, bíonn canúintí Gearmáinise á labhairt, thar aon dream eile, ag mionlaigh reiligiúnacha, go háirithe ag seicteacha [[Anabaistigh|Anabaisteacha]], cosúil leis na [[Meannóinítigh]] agus na h[[Amanaigh]]. Go minic, ní shaothraíonn dreamanna den chineál seo an Ghearmáinis chaighdeánach mar theanga liteartha, agus dá réir sin, imríonn an teanga oifigiúil áitiúil - anáitiúil—an [[An Spáinnis|Spáinnis]] nó an [[An Béarla|Béarla]] - an—an-tionchar ar na canúintí seo.
 
== Canúintí na Gearmáinise ==
Line 50 ⟶ 48:
Inniu, tá cuid de na canúintí pobail ag géilleadh don teanga chaighdeánach. Go háirithe i dTuaisceart na Gearmáine, tá na canúintí áitiúla imithe ar fad nó sna céadéaga. Ón taobh eile de, tá an chanúint láidir san Eilvéis agus i Lucsamburg, agus í á saothrú mar theanga liteartha, fiú.
 
Is gnách na canúintí Gearmáinise a dheighilt ina dhá bpríomhghrúpa, mar atá, na canúintí Ard-Ghearmáinise (''Hochdeutsch'') agus na cinn Íseal-Ghearmáinise (''Niederdeutsch'', ''Plattdeutsch''). Is í an difríocht is mó eatarthu ná go bhfuil an Dara Fuaimaistriú nó ''Zweite Lautverschiebung'' ar lár san Íseal-Ghearmáinis. Is é an fuaimaistriú seo a d'fhág cuma speisialta na "Gearmáinise" ar na consain i bhfocail cosúil le ''A'''pf'''el'' = úll (cf. ''a'''pp'''le'' sa Bhéarla), '''''Pf'''ad'' = cosán ('''''p'''ath''), ''ma'''ch'''en'' = déanamh (''ma'''k'''e''), '''''Z'''eit'' = "am" (is ionann mar fhocal é agus '''''t'''ide'' an Bhéarla, cé nach ionann an bhrí níos mó - mó—"taoide" is ciall leis an bhfocal Béarla, ar ndóigh). Bíonn na focail Íseal-Ghearmáinise ag breathnú níos cosúla leis na focail Bhéarla ó thaobh na gconsan de - de—''maken'' in áit ''machen'', mar shampla.
 
Is minic a thugtar ''Platt'' nó ''Plattdeutsch'' ar an Íseal-Ghearmáinis, ach, le fírinne, níl an téarma seo go maith, ós rud é go bhfuil cuid mhaith canúintí Meán-Ghearmáinise ann a dtugann lucht a labhartha ''Platt'' ar a gcanúint féin - féin—''Koblenzer Platt'' i g[[Koblenz]], cuir i gcás.
 
Ní mór cuimhne a choinneáil air, áfach, nach bhfuil an teorainn idir an Ard-Ghearmáinis agus an Íseal-Ghearmáinis soiléir ná neamh-dhébhríoch. Is gnách í a tharraingt de réir "líne Benrath", is é sin, an líne a dhealaíonn ó chéile na canúintí ina n-úsáidtear ''maken'' (Íseal-Ghearmáinis) agus na cinn ina n-úsáidtear ''machen'' (Ard-Ghearmáinis agus an teanga chaighdeánach). Ritheann líne Benrath ó [[Eupen]] sa [[An Bheilg|Bheilg]] trí [[Aachen]], [[Benrath]] (in aice le [[Düsseldorf]]), [[Olpe]], [[Kassel]], [[Nordhausen]], [[Aschersleben]], [[Dessau]] agus [[Beirlín]] go dtí [[Frankfurt an der Oder]]. Tá an líne ainmnithe as an áit ina dtrasnaíonn sí an [[An Réin|Réin]]. Níl na saineolaithe go léir ar aon bharúil, áfach, gur chóir an Ard-Ghearmáinis agus an Íseal-Ghearmáinis a aithint thar a chéile de réir na líne áirithe seo. Is fearr le cuid acu an líne idir ''ich'' agus ''ik'' ("mé") a roghnú mar chritéar. Tugtar "líne Uerdingen" ar an líne áirithe seo. Tá líne Uerdingen suite níos faide thuaidh ná líne Benrath.
Line 76 ⟶ 74:
=== Meán-Ard-Ghearmáinis ===
 
Tá i bhfad níos mó tábhachta leis an Meán-Ard-Ghearmáinis (''Mittelhochdeutsch''). Glactar leis go raibh Meán-Ard-Ghearmáinis á saothrú timpeall na mblianta [[1050]]-[[1350]]. Ní féidir a rá gur teanga chaighdeánach a bhí ann mar a thuigimid an téarma "caighdeán" inniu, ach ar a laghad, bhí claonadh láidir ann sórt scáthleagan nó leagan osréigiúnach den teanga a chruthú. Bhí an claonadh seo fite fuaite le riachtanais na filíochta. Is amhlaidh go raibh filí agus éigse ag aithris dánta, laoithe agus amhráin i gcúirteanna na linne, agus iad ag iarraidh a gcuid filíochta a dhéanamh intuigthe ag an lucht éisteachta i ngach caisleán. Na cúirteanna agus na rítheaghlaigh ba mhó a raibh tionchar acu ar na nósanna agus na béasaí - rítheaghlach mhuintir Hohenstaufen agus rítheaghlach na [[Na Hapsburgaigh|Hapsburgach]] ach go háirithe - bhíháirithe—bhí siad lonnaithe i ndeisceart na Gearmáine, rud a d'fhág gurbh iad canúintí an Deiscirt a bhí mar bhunús le teanga na bhfilí.
 
Bhí tionchar na Meán-Ard-Ghearmáinise le mothú san Ísiltír féin, nó ní raibh an Ísiltíris agus an Ghearmáinis scartha ó chéile go fóill san am seo. Is fiú an file Hendrik van Veldeke, a mhair sa dóú haois déag, a lua. Bhí canúint Ollainnise ó dhúchas aige, agus sin é an teanga ba mhó a shaothraíodh sé ina chuid scríbhinní, ach chuir sé caol air gan focail a chur i rím le chéile nach ndéanfadh rím sa Mheán-Ard-Ghearmáinis. Is é sin, rinne sé iarracht a chinntiú go bhféadfaí a chuid dánta a aistriú go Meán-Ard-Ghearmáinise chomh héasca agus ab fhéidir, gan foclaíocht an bhuntéacs a athrú.
 
D'fhág na filí Meán-Ard-Ghearmáinise cuid mhór [[litríocht]]a ina ndiaidh. Thar aon rud eile, bhí an ''Minnesang'' ann, is é sin, an fhilíocht choinbhinsiúnta grá. Ba é an grá cúirtiúil a bhí i gceist, is é sin, grá an ridire don bhean uasal a n-ofrálann sé a anam ar a son i bpáirc an áir gan aon teagmháil cheart grá nó collaíochta. Ba é [[Walther von der Vogelweide]] máistir an chineál seo filíochta. Bhí an [[Artúraíocht]] - is—is é sin, na laoithe eipiciúla faoi eachtraí an Rí Artúr agus a chuid ridirí - inaridirí—ina cuid thábhachtach de scríbhneoireacht na linne freisin, sa Ghearmáin chomh maith le hiarthar na hEorpa ar fad. I measc na bhfilí a scríobh laoithe nó eipicí faoi théamaí Artúraíochta, bhí [[Hartmann von Aue]] agus [[Gottfried von Strassburg]]. File eipiciúil tábhachtach ab ea [[Wolfram von Eschenbach]] freisin. Bhí a gcuid saothar bunaithe ar bhuntéacsaí Fraincise, go háirithe ar na dánta Artúraíochta a scríobh [[Chrétien de Troyes]].
 
Ba é Wolfram von Eschenbach a scríobh an eipic úd ''Parzival'', an chéad téacs Gearmáinise ina ndéantar tagairt don t[[An Soitheach Naofa|Soitheach Naofa]].<ref>[http://www.litencyc.com/php/sworks.php?rec=true&UID=13213 Literary Encyclopedia - Wolfram von Eschenbach: Parzival]</ref>
Line 90 ⟶ 88:
Is ionann inniu an Ghearmáinis agus an Nua-Ard-Ghearmáinis, is é sin, an caighdeán a bhunaigh [[Martin Luther|Máirtín Liútar]] lena aistriúchán den Bhíobla. Chreid sé féin nach raibh sé ag cruthú aon chaighdeán nua, ach ag tarraingt ar na caighdeáin a bhí ann roimhe féin, is é sin, ar an gcineál Gearmáinis a chleachtadh Seansailéireacht an Impire Hapsburgaigh agus an cineál a bhíodh á scríobh i [[Meissen]], i Seansailéireacht an Rí Shacsónaigh. Le fírinne, d'aontaigh sé an chuid ab fhearr sa dá "chaighdeán" seo. Thairis sin, chuir sé béim ar leith ar shimplíocht na comhréire, agus é ag iarraidh aithris a dhéanamh ar dhul na cainte i mbéal na ngnáthdhaoine. Is é an mana a bhí aige ná "féach béal na ndaoine agus iad ag labhairt", agus, go fírinneach, bhí blas na cainte nádúrtha ar go leor dár scríobh sé.
 
Maidir le gramadach na Nua-Ard-Ghearmáinise, tá cuid mhór di bunaithe ar ghramadach na Meán-Ard-Ghearmáinise, go háirithe an tuiseal ginideach agus an aimsir chaite - chaite—''das Präteritum'', mar a deirtear as Gearmáinis. Foirm bheo is ea an tuiseal ginideach sa Ghearmáinis scríofa: ''das Auto des Vaters'' ("gluaisteán an athar") a scríobhtar, ach is iad na struchtúir a úsáidtear sa teanga labhartha ná ''das Auto vom Vater'' ("an gluaisteán den athair") nó ''dem Vater sein Auto'' ("don athair a ghluaisteán féin"). Cosúil leis sin, struchtúr de chuid na teanga liteartha is ea é ''er schrieb den Brief'' ("scríobh sé an litir", cf. ''he wrote the letter'' sa Bhéarla), ach is í an aimsir fhoirfe a úsáidtear sa chaint: ''er hat den Brief geschrieben'' ("tá sé tar éis an litir a scríobh", "tá an litir scríofa aige", cf. ''he has written the letter'' sa Bhéarla). I gcomparáid leis an Meán-Ard-Ghearmáinis, áfach, d'athraigh an fuaimniú ar go leor bealaí: rinneadh [ai] den [ei], cé gurb é "ei" an litriú i gcónaí ("schreiben" [ʃraibən]), d'iompaigh an t-"iu" [y:] agus an t-"öi" ([øu], nó b'fhéidir [øi]) go h-"eu"/"äu" [ɔy].
 
Thóg sé na céadta bliain, áfach, Gearmáinis chaighdeánaithe Mháirtín Liútair a thabhairt isteach mar chaint na ndaoine. Ní bhfuair sí an lámh in uachtar ar na canúintí roimh an bhfichiú haois, agus, déanta na fírinne, tá stádas na canúna láidir i gcónaí san Eilvéis agus i Lucsamburg. Sa Ghearmáin féin chomh maith leis an Ostair, áfach, tá an ''regionale Umgangssprache'' - an "chaint réigiúnda" - ag cur ruaigeadh ar an ''Dialekt'' nó an ''Mundart'', is é sin, an "chanúint". Ní raibh na seanchanúintí Gearmáinise bunaithe ar an teanga chaighdeánaithe ar aon nós, nó ba leaganacha den teanga iad a d'fhorbair beag beann uirthi. Is é an rud atá i gceist leis an "gcaint réigiúnach" ná an leagan réigiúnach den teanga chaighdeánaithe. Go minic, bíonn blas na canúna uirthi láidir go leor, ach san am céanna, níl a gramadach ná a stór focal bunaithe ar an gcanúint, ach ar an teanga chaighdeánaithe.