An difríocht idir athruithe ar: "Ózón"

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Líne 13:
| EUClass = Ocsaídeán ('''O''')
}}
Is [[móilín]] tríadamhach é '''Ózón''', atá comhdhéanta de trí [[adamh]] [[ocsaigin]]e. Is foirm nó [[allatróp]] den mhóilín ocsaigine é, nach bhfuil chomh chobhsaí le gnáthmhóilín na hocsaigine, ina bhfuil dhá adamh ocsaigine ann O<sub>2</sub>.
[[Íomhá:Ozone cycle.jpg|clé|mion|177x177px|ciogal]]
Gás an-fhóinteach is ea ózón atá thuas go hard in [[atmaisféar]] [[An Domhan|an Domhain]] agus a ionsúnn radaíocht ultraivialait dhíobhálach ón ngrian. Ag an am céanna, tá ózón ar fáil i dtiúchan íseal fud fad atmaisféar an domhain. Tá a lán feidhmiúcháin [[Tionscal|thionsclaíocha]] agus tomhaltacha aige.
 
San atmaisféar uachtarach, ionsúnn ózón an chuid radaíocht [[Radaíocht ultraivialait|ultraivialait]] a thagann ón ghrianradaíochtghrian[[radaíocht]], agus a d'fhéadfadh a bheith díobhálach, roimh theacht chun na talún di.
Ag leibhéal na talún, is truailleán aeir é ózón le éifeachtaí dochracha do chóras riospráide an ainmhí agus an duine.
 
== Téamh domhanda ==
San atmaisféar uachtarach, ionsúnn ózón an chuid radaíocht ultraivialait a thagann ón ghrianradaíocht, agus a d'fhéadfadh a bheith díobhálach, roimh theacht chun na talún di.
Ag leibhéal na [[Talamh|talún]], is [[Truailliú|truailleán]] [[Aeráid|aeir]] é ózón le éifeachtaí dochracha do chóras riospráide an [[ainmhí]] agus an duine.
 
Ó 1990, tharla laghdú 50%+ i dtiúchan an ózóin os cionn na Pol, a dtugtar “poill sa chiseal ózóin” orthu.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.theozonehole.com/index.htm|teideal=The Ozone Hole|work=www.theozonehole.com|dátarochtana=2019-09-16}}</ref>
Tá ózón ar fáil i dtiúchan íseal fud fad atmaisféar an domhain. Tá a lán feidhmiúcháin thionsclaíocha agus tomhaltacha aige. B'é ózón an chéad allatróp de dhúil cheimiceach aitheanta san eolaíocht, b'é Christian Friedrich Schönbein, a chéadléirigh gur gás ar leith é sa bhliain 1840 agus a thug an t-ainm ózón air.
 
== Stair ==
Focal [[Gréigis]]e é 'ózón', leis an bhrí " boladh", os rud é go mbíonn boladh suntasach ag aer nó ocsaigin trína ngabhann díluchtú leictreachais. D'aimsigh [[Jacques-Louis Soret]] an [[foirmle|fhoirmle]] O3 d'ózón sa bhliain 1865 agus dheimhnigh Schönbein í sa bhliain 1867.
Tá ózón ar fáil i dtiúchan íseal fud fad atmaisféar an domhain. Tá a lán feidhmiúcháin thionsclaíocha agus tomhaltacha aige. B'é ózón an chéad [[Allatrópacht|allatróp]] de dhúil cheimiceach aitheanta san [[eolaíocht]], b'é Christian Friedrich Schönbein, a chéadléirigh gur gás ar leith é sa bhliain 1840 agus a thug an t-ainm ózón air.
 
D'aimsigh [[Jacques-Louis Soret]] an [[foirmle|fhoirmle]] O3 d'ózón sa bhliain 1865 agus dheimhnigh Schönbein í sa bhliain 1867.
 
Nuair a thuig [[Eolaí|eolaithe]] sna [[1970idí]] go raibh gáis shaorga a úsáidtear i gcuisneoirí agus aerasóil ag déanamh poill sa chiseal ózóin, thosaigh an comhphobal idirnáisiúnta á laghdú de réir a chéile.<ref>{{Lua idirlín|url=https://ec.europa.eu/clima/sites/clima/files/youth/docs/youth_magazine_ga.pdf|teideal=Ár bpláinéad, ar dtodhchaí|údar=An tAontas Eorpach|ainm=An Coimisinéir um Ghníomhú ar son na hAeráide agus Fuinneamh|dáta=|dátarochtana=2019}}</ref> Dréachtaíodh comhaontú ar a dtugtar Prótacal Montréal chun úsáid na substaintí dainséaracha sin ar a dtugtar [[clórafluaracarbóin]] (CFCanna) a laghdú de réir a chéile.
 
D’éirigh chomh maith sin le hiarrachtaí is go bhfuil an ciseal ózóin ar an mbóthar ceart lena bheith athshlánaithe faoi lár an [[21ú céad|21ú haois]].
 
Ar an drochuair, tháinig gáis fhluairínithe, ar a dtugtar F-gháis in ionad na CFCanna — agus na substaintí a tháinig ina ndiaidh — de réir a chéile. Ní théann siad sin i gcion ar an gciseal ózóin ach is gáis cheaptha teasa chumhachtacha iad. Mar sin bhí na húdaráis ag gníomhú uair amháin eile: i mí Dheireadh Fómhair 2016, d’aontaigh an 195 thír a shínigh Prótacal Montréal teora a chur leis an úsáid a bhaineann siad as na gáis dhíobhálacha seo.
 
=== Sanasaíocht ===
Focal [[Gréigis]]e é 'ózón', leis an bhrí " boladh", os rud é go mbíonn boladh suntasach ag aer nó ocsaigin trína ngabhann díluchtú leictreachais. D'aimsigh [[Jacques-Louis Soret]] an [[foirmleLeictreachas|fhoirmleleictreachais]]. O3 d'ózón sa bhliain 1865 agus dheimhnigh Schönbein í sa bhliain 1867.
 
== Tagairtí ==