An difríocht idir athruithe ar: "Stáit Aontaithe Mheiriceá"

Content deleted Content added
Líne 65:
=== Neamhspleáchas agus fairsingiú Mheiriceá ===
:''Príomhalt: [[Cogadh Réabhlóideach Mheiriceá]]''
[[Íomhá:Scene_at_the_Signing_of_the_Constitution_of_the_United_States.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Scene_at_the_Signing_of_the_Constitution_of_the_United_States.jpg|clé|mion|[[17 Meán Fómhair]] [[1787]]]]
Bhí a lán teannais idir muintir na gcoilíneachtaí agus na Sasanaigh i rith an tréimhse réabhlóidigh (1760-1770). Mar sin, tháinig [[Comhdháil Mhór-Roinn]] i bh[[Philadelphia]] ar 14ú Iúil, 1775 agus chruthaigh siad an t[[Arm Ilchríochach]] as na mílístí áitiúla. Cuireadh na fórsaí faoi cheannas George Washington. Ghlac an Chomhdháil leis an bhFógra Neamhspleáchais ar 4ú Iúil, 1776. Dar leis an bhFógra, “cruthaítear gach fear go cothrom” agus tá “cearta doshéanta áirithe” acu. Bhí an Fógra dréachtaithe le [[Thomas Jefferson]] agus ghlaoigh sé “stáit” ceannnasachta ar na coilíneachtaí. I 1777, glacadh Airteagail na Cónaidhme a aontaigh na stáit faoi rialtas feidearálach lag. Mhair sé sin go dtí 1788. D’éalaigh idir 70,000-80,000 daoine a bhí dílis don Choróin Bhriotanach, a lán acu ag tabhairt aghaidh ar [[Albain Nua|Nova Scotia]] agus na críocha Briotanacha nua i g[[Ceanada]]. Maidir leis na [[Na Meiriceánaigh Dhúchasacha|Meiriceánaigh dhúchasacha]], throid siad ar dhá thaobh an chogaidh.
 
I 1777, glacadh Airteagail na Cónaidhme a aontaigh na stáit faoi [[rialtas]] feidearálach lag. Mhair sé sin go dtí 1788.
Bhí a lán teannais idir muintir na gcoilíneachtaí agus na Sasanaigh i rith an tréimhse réabhlóidigh (1760-1770). Mar sin, tháinig [[Comhdháil Mhór-Roinn]] i bh[[Philadelphia]] ar 14ú Iúil, 1775 agus chruthaigh siad an t[[Arm Ilchríochach]] as na mílístí áitiúla. Cuireadh na fórsaí faoi cheannas George Washington. Ghlac an Chomhdháil leis an bhFógra Neamhspleáchais ar 4ú Iúil, 1776. Dar leis an bhFógra, “cruthaítear gach fear go cothrom” agus tá “cearta doshéanta áirithe” acu. Bhí an Fógra dréachtaithe le [[Thomas Jefferson]] agus ghlaoigh sé “stáit” ceannnasachta ar na coilíneachtaí. I 1777, glacadh Airteagail na Cónaidhme a aontaigh na stáit faoi rialtas feidearálach lag. Mhair sé sin go dtí 1788. D’éalaigh idir 70,000-80,000 daoine a bhí dílis don Choróin Bhriotanach, a lán acu ag tabhairt aghaidh ar [[Albain Nua|Nova Scotia]] agus na críocha Briotanacha nua i g[[Ceanada]]. Maidir leis na [[Na Meiriceánaigh Dhúchasacha|Meiriceánaigh dhúchasacha]], throid siad ar dhá thaobh an chogaidh.
 
D’éalaigh idir 70,000-80,000 daoine a bhí dílis don Choróin Bhriotanach, a lán acu ag tabhairt aghaidh ar [[Albain Nua|Nova Scotia]] agus na críocha Briotanacha nua i g[[Ceanada]]. Maidir leis na [[Na Meiriceánaigh Dhúchasacha|Meiriceánaigh dhúchasacha]], throid siad ar dhá thaobh an chogaidh.
Fuair na fórsaí Meiriceánacha cabhair ó na Francaigh agus sa deireadh, bhuaigh siad an cogadh. I 1783, ghlac An Bhreatan Mhór le neamhspleáchas na 13 coilíneacht. Ceithre bliana níos moille, sa bhliain 1783, eagraíodh coinbhinsiún bunreachtúil agus bhí sé ar intinn acu rialtas náisiúnta láidir a chruthú le cumhacht thar na stáit. I Mí Meithimh 1788, bhí Bunreacht na Stát Aontaithe daingnithe ag 9 stát agus bhí sé sin a ndóthain chun rialtas nua a chruthú. Mar sin, chuaigh an chéad [[Seanad na Stát Aontaithe|Seanad]], céad [[Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe|Teach na n-Ionadaithe]], agus an chéad [[Uachtarán na Stát Aontaithe|Uachtarán]], George Washington, i mbun dualgas sa bhliain 1789. Dearbhaíodh Nua Eabhrac mar phríomhchathair fheidearálach ar feadh bliain amháin. Ina dhiaidh sin, bhog an rialtas go dtí Philadelphia. I 1791, daingníodh Bille na gCeart, is é sin, deich leasú a cuireadh leis an mBunreacht. Thug na leasuithe sin roinnt chosaint dhlíthiúil do na daoine – mar shampla, ní raibh cead ag an rialtas feidearálach srianta a chur ar shaoirse phearsanta na ndaoine. Bhí clásal sa Bhunreacht ag cosaint na sclábhaíochta suas go dtí 1808. Ach bhí dearcaigh faoi sclábhaíocht ag athrú, áfach. Mar sin, dhíothaigh na Stáit Thuaidh an sclábhaíocht idir 1780 agus 1804. Ach fós mhair na stáit sa deisceart mar chosantóirí na “hinstitiúide aisteach” seo. I 1800, bhog an rialtas feidearálach go dtí an chathair nua, [[Washington, D.C.]]
[[Íomhá:Constitution_of_the_United_States,_page_1.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Constitution_of_the_United_States,_page_1.jpg|mion|[[17 Meán Fómhair]] [[1787]]ː [[Bunreacht na Stát Aontaithe]]]]
Fuair na [[Fórsaí armtha|fórsaí]] Meiriceánacha cabhair ó na [[Francaigh]] agus sa deireadh, bhuaigh siad an [[Cogadh Réabhlóideach Mheiriceá|cogadh]] ar [[3 Meán Fómhair]] [[1783]]. I 1783, ghlac [[An Ríocht Aontaithe|An Bhreatan Mhór]] le [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] na 13 [[Coilíneachas|coilíneacht]].
 
Ceithre bliana níos moille, sa bhliain 1787, eagraíodh coinbhinsiún [[bunreacht]]úil. Bhí sé ar intinn ag na teachtaí [[rialtas]] náisiúnta láidir a chruthú.
 
I Mí Meithimh 1788, bhí [[Bunreacht na Stát Aontaithe]] daingnithe ag naoi stát. Bhí sé sin a ndóthain chun [[rialtas]] nua a chruthú. Mar sin, chuaigh an chéad [[Seanad na Stát Aontaithe|Seanad]], céad [[Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe|Teach na n-Ionadaithe]], agus an chéad [[Uachtarán na Stát Aontaithe|Uachtarán]], [[George Washington]], i mbun dualgas sa bhliain 1789.
 
Dearbhaíodh [[Nua-Eabhrac (cathair)|Nua Eabhrac]] mar [[Príomhchathair|phríomhchathair]] fheidearálach ar feadh bliain amháin. Ina dhiaidh sin, bhog an rialtas go dtí [[Philadelphia, Pennsylvania|Philadelphia]].
 
Fuair na fórsaí Meiriceánacha cabhair ó na Francaigh agus sa deireadh, bhuaigh siad an cogadh. I 17831791, ghlac An Bhreatan Mhór le neamhspleáchas na 13 coilíneacht. Ceithre bliana níos moille, sa bhliain 1783, eagraíodh coinbhinsiún bunreachtúil agus bhí sé ar intinn acu rialtas náisiúnta láidir a chruthú le cumhacht thar na stáit. I Mí Meithimh 1788, bhí Bunreacht na Stát Aontaithe daingnithe ag 9 stát agus bhí sé sin a ndóthain chun rialtas nua a chruthú. Mar sin, chuaigh an chéaddaingníodh [[SeanadBille na Stát Aontaithe|SeanadgCeart]], céad [[Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe|Teach na n-Ionadaithe]], agus an chéad [[Uachtarán na Stát Aontaithe|Uachtarán]], George Washington, i mbun dualgas sa bhliain 1789. Dearbhaíodh Nua Eabhrac mar phríomhchathair fheidearálach ar feadh bliain amháin. Ina dhiaidh sin, bhog an rialtas go dtí Philadelphia. I 1791, daingníodh Bille na gCeart, is é sin, deich leasú a cuireadh leis an mBunreacht. Thug na leasuithe sin roinnt chosaint dhlíthiúil do na daoine – mar shampla, ní raibh cead ag an rialtas feidearálach srianta a chur ar shaoirse phearsanta na ndaoine. Bhí clásal sa Bhunreacht ag cosaint na [[Sclábhaíocht|sclábhaíochta]] suas go dtí 1808. Ach bhí dearcaigh faoi sclábhaíocht ag athrú, áfach. Mar sin, dhíothaigh na Stáit Thuaidh an sclábhaíocht idir 1780 agus 1804. Ach fós mhair na stáit sa deisceart mar chosantóirí na “hinstitiúide aisteach” seo. I 1800, bhog an rialtas feidearálach go dtí an [[Cathair (lonnaíocht)|chathair]] nua, [[Washington, D.C.]]
 
[[Íomhá:Declaration of Independence (1819), by John Trumbull.jpg|thumb|''Forógra na Saoirse'' le John Trumbull (1817–18)]]