An difríocht idir athruithe ar: "Cogadh na Saoirse (Éire)"
Content deleted Content added
Líne 52:
Bhí ceannairí clúiteacha ann ar nós [[Dónall Ó Braoin|Dhónaill Uí Bhraoin]] agus [[Tomás de Barra|Thomáis de Barra]] i gceannas ar ''cholúin reatha'', grúpaí le thart ar 100 fear a bhí in ann luíocháin a eagrú go h-éifeachtach roimh na fórsaí Gallda. Ó bhí aithne níos fearr ar an gceantar máguaird acusan ná ag na saighdiúirí Gallda, bhí siad in ann teitheadh ó na Sasanaigh i ndiaidh na teagmhála.
[[Íomhá:Daniel Breen police notice.jpg|clé|mion|220x220px|[[Dónall Ó Braoin|Dónaill Uí Bhraoin]]]]
[[Íomhá:Sean Hogan third Tipperary Brigade circa 1921.jpg|mion|
Bhí eagraíochtaí tacaíochta ag cabhrú leis an IRA - [[Cumann na mBan]] agus [[Fianna Éireann]] (eagraíocht na n-óg). Bhí baill na n-eagraíochtaí seo ina dtimirí agus ina gcúntóirí ag an IRA, agus iad ag cuidiú leis na hÓglaigh a gcuid arm a iompar, ag gléasadh bia dóibh nó ag tabhairt dídin sna "tithe sábháilte" d'Óglaigh
I Mí Aibreáin, i ndiaidh don IRA sraith ruathar a dhéanamh, ní raibh an Bhreatain Mhór in ann cánacha a bhailiú in Éirinn a thuilleadh. Ina áit sin, leag an Coileánach amach scéim - an tIasacht Náisiúnta - le sórt cánacha a bhailiú ó mhuintir na hÉireann chun an Phoblacht úrbhunaithe a mhaoiniú. Chuir na Sasanaigh an Giúistís Cónaitheach (''Resident Magistrate'') Alan Bell ó [[Beannchar|Bheannchar]] ar lorg an airgid seo, agus d'éirigh leis 71,000 punt a choigistiú ón IRA. D'fhéadfadh sé seilbh a ghlacadh ar thuilleadh, agus é ag déanamh an-dul chun cinn ag déanamh fiosraithe sna bainc, ach go bé gur mharaigh an tIRA é sula raibh de sheal aige é sin a chur i gcrích. Ar an 26ú lá de Mhí na Márta, 1920, tarraingíodh amach as tram é i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath agus scaoileadh trí urchar ina chloigeann.
Ag deireadh na bliana sin, bhí an scéim i ndiaidh 357,000 punt a thabhú don IRA. D'fhaigheadh na comhairlí áitiúla rátaí as an gciste seo, nó bhí siad faoi smacht an IRA, agus ní íocfaidís cianóg rua
[[Uachtarán Phoblacht na hÉireann]] (Lúnasa-Nollaig 1921)</small>]]
Líne 65:
Bhí de Valera inbharúla nach ndéanfadh a leithéid ach dochar is damáiste do chúis na hÉireann, ó ba chruthúnas é ar iarrachtaí na bolscaireachta Gallda an tIRA a chur os comhair an tsaoil mhóir mar dhrong de [[Sceimhlitheoireacht|sceimhlitheoir]]í. B'fhearr, dar leis, cogaíocht chomhghnásach a chleachtadh. Ar ndóigh, ní bhfuair de Valera ón Dáil ach diúltú glan, nó ní fhéadfadh an tIRA bua a bhreith ar shaighdiúirí na Breataine Móire, agus an taithí oibre a fuair siadsan sa [[Chéad Chogadh Domhanda]], ach dul i dtuilleamaí oirbheartaíocht an treallchogaidh.
== Na Dúchrónaigh is na Póilíní Cúnta
[[Íomhá:A Black and Tan on duty in Dublin.jpg|mion|[[Dúchrónaigh|Na Dúchrónaigh]]|220x220px]]
Nuair a bhí Constáblacht Ríoga na hÉireann ag titim as a chéile, cuireadh fórsaí cúltaca chucu mar chuidiú - na [[Dúchrónaigh]] agus na [[Póilíní Cúnta]]. Ba iar-shaighdiúirí Gallda iad na Dúchrónaigh ó aimsir an chéad chogadh domhanda, fir a chaith seal i ndiaidh seala sna trinsí i rith an chogaidh. Tugadh an t-ainm sin orthu mar gheall ar dhath a n-éide, nó bhí sórt éide thobchumtha orthu nach raibh cosúil le sainéide an tsaighdiúra ná an phóilín. 7,000 fear a bhí ann. Bhí aithne orthu mar shlua míthrócaireach, fuilteach agus rinne siad go leor damáiste d'íomhá an rialtais Bhriotanaigh in Éirinn. Mar sin féin, níor spáráil [[Winston Churchill]] na focail mholta orthu ar aon nós, agus é den tuairim gurbh iad togha agus rogha fear na Breataine Móire iad.
Níorbh é sin an cineál aithne a fuair na hÉireannaigh ar na Dúchrónaigh, áfach. Go bunúsach, ní raibh oiliúint cheart póilíníochta orthu ar aon nós, ná aon duine i gceannas orthu a mbeadh fios a ghnó aige. Mar sin, chaith siad an chuid ba mhó den am ag ionsaí sibhialtaigh, ag cur tithe trí thine, ag marú rompu agus ag déanamh loitiméireachta. Ó bhí sé áitithe orthu gurbh í an Ghaeilge teanga na sceimhlitheoirí, agus gur eagraíocht de chuid na sceimhlitheoirí ab ea [[Conradh na Gaeilge]], d'ionsaigh siad timirí de chuid an Chonartha.
[[Íomhá:Outside the London and North Western Hotel in Dublin, April 21, 1921.jpg|clé|mion|220x220px|ionsaí ar [[Óstán|"Óstán]] London and North Western", BÁC, 21 Aibreán 1921 - Na Dúchrónaigh sásta leo féin]] Cuireadh ina leith freisin gur éignigh siad mná agus cailíní, agus níl aon chúis cheart ann nach mbeadh a leithéid ag tarlú agus na sluaite d'fhir armtha gan smacht ceart míleata orthu ag fánaíocht timpeall ar fud na tíre. Tríd is tríd, níl sé as cosán gur drong sceimhlitheoireachta ab ea na Dúchrónaigh nach ndearna aon rud fónta. Na trioblóidí a tharraingídís, ní raibh siad ach ag cur dea-chlú na Breataine Móire ó mhaith. [[Íomhá:Military (6393759933).jpg|clé|mion|
Ba iar-oifigigh ó [[Arm na Breataine]] iad na Póilíní Cúnta nó ''Auxiliaries'' as Béarla. Bhí 1,700 fear acu ag obair in Éirinn, agus cuireadh isteach iad i ndiaidh chliseadh na nDúchrónach an tIRA a chur faoi smacht. Bhí siad lán chomh cruálach leis na Dúchrónaigh, ach má bhí féin, bhí siad ag cruthú ábhairín níos fearr ná iad siúd ag teacht chun teagmhála leis na hÓglaigh agus ag cur catha orthu.
[[Íomhá:Cairo gang.jpg|clé|mion|220x220px|"drong Chaireo"]] Bhí an rialtas Briotanach sásta cead a gcos a fhágáil ag na fórsaí speisialta seo, siúd is gur ghnách leis an lucht rialtais sa Bhreatain Mhór séanadh go rabhthas ag iarraidh díoltas a imirt ar mhuintir na hÉireann - ''nílim ag iarraidh sásamh a bhaint astu, ach mura bhfuil féin, tá sé ag éirí linn damanta maith'', mar a dúirt an Tiarna [[Hugh Cecil]]. I Mí Eanáir den bhliain 1921, chaith fórsaí na Lá amháin, i Mí na Samhna 1920, mharaigh gníomhairí de chuid an Choileánaigh naonúr fear déag de chuid rúnseirbhísí na Breataine Móire - "drong Chaireo", mar a thugtaí orthu. D'imir na Póilíní Cúnta díoltas uafásach ar na sibhialtaigh. Tháinig díorma acu isteach ar [[Páirc an Chrócaigh|Pháirc an Chrócaigh]] le linn báire agus loisc siad meaisínghunnaí ar an lucht féachana, ionas gur maraíodh ceathrar déag. Fágadh 65 duine gonta i ndiaidh an ionsaí, leis. Ar an lá céanna, maraíodh beirt Óglach agus a gcara i gCaisleán Bhaile Átha Cliath "agus iad ag iarraidh éalú". Baisteadh [[Domhnach na Fola (1920)|Domhnach na Fola]] ar lá na n-imeachtaí seo. Inniu, tugtar Seastán Uí Ógáin ar cheann de na seastáin i bPáirc an Chrócaigh, i ndilchuimhne ar an imreoir ó [[Tiobraid Árann|Thiobraid Árann]] a fuair bás san ionsaí.
== Contae Chorcaí ar Bharr Lasrach ==
[[Íomhá:Thomas mac curtain.jpg|mion|
Taobh amuigh de [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]], b'i g[[Contae Chorcaí]] ba mhó a bhí an cath á chur. Ansin a baineadh an chéad triail as cuid mhaith de na drochnósanna cogaíochta a chuir fórsaí na
I Mí na Márta, 1920, mharaigh fir a raibh dath dubh curtha ar a n-aghaidheanna [[Tomás Mac Curtáin]], Ard-Mhéara Chathair Chorcaí, os comhair shúile a mhná céile, siocair is gur ball de [[Sinn Féin|Shinn Féin]] ab ea an Méara. Ina dhiaidh sin, chonacthas na fir chéanna ag filleadh ar bheairic na bpéas. An fear a tháinig i gcomharbas ar an gCuirtíneach mar Ard-Mhéara, [[ [[Íomhá:LloydGeorge (cropped).jpg|clé|mion|
B'i gCorcaigh a tháinig na chéad Cholúin Reatha ar an bhfód, leis. Is é an rud a bhí i gceist le Colún Reatha ná díorma armtha agus thart ar chéad fear ann, agus iad in ann na Gaill a ionsaí ón eadarnaí agus a n-éalú a dhéanamh sula raibh d'uain ag an namhaid teacht ar a lorg, nó fir de mhuintir na háite a bhíodh iontu agus aithne acu ar an tír-raon agus ar an timpeallacht. ▼
▲B'i gCorcaigh a tháinig na chéad [[Slua reatha|Cholúin Reatha]] ar an bhfód, leis. Is é an rud a bhí i gceist le Colún Reatha ná díorma armtha agus thart ar chéad fear ann, agus iad in ann fórsaí na
Bhí an dá thaobh ag milleánú a chéile faoi mharú príosúnach neamharmtha. Ghreamaigh míchlú den chineál seo de Reisimint Essex in Arm na Breataine Móire, ach go háirithe.
Sórt cloch mhíle a bhí i gceist le [[Luíochán Chill Mhichíl|luíochán Chill Mhíchil]], nó ina dhiaidh sin, chuaigh an cogadh an oiread sin chun géire agus gur chuir na Sasanaigh dlí airm i bhfeidhm ar [[Cúige Mumhan|Chúige Mumhan]] go léir.
Ar 11/12 Nollaig 1920, chuir fórsaí na Corónach lár chathair Chorcaí trí thine, agus iad ag stopadh na bhfear dóiteáin ón tine a mhúchadh.
{{Main|Dó Chorcaí}}
▲Bhí an dá thaobh ag milleánú a chéile faoi mharú príosúnach neamharmtha. Ghreamaigh míchlú den chineál seo de Reisimint Essex in Arm na Breataine Móire, ach go háirithe. I Mí na Samhna 1920, seachtain amháin i ndiaidh [[Domhnach na Fola (1920)|Dhomhnach na Fola]] i mBaile Átha Cliath, rinne díorma d'Óglaigh ó Iarthar Chorcaí, agus [[Tomás de Barra]] (Tom Barry) i gceannas orthu, ionsaí luíocháin ar phatról de Phóilíní Cúnta i g[[Cill Mhíchíl]], Co. Chorcaí, agus maraíodh an t-iomlán de na Briotanaigh - ochtar fear déag ar fad - sa teagmháil. Is é an chiall a bhain na Gaill as an scéal ná gur maraíodh cuid de na péas i ndiaidh dóibh géilleadh. Deir na hÓglaigh, áfach, gur géilleadh bréagach a bhí ann, agus nach gnách ceathrú anama a thabhairt d'aon duine i ndiaidh a leithéide, sa chogadh.
▲Sórt cloch mhíle a bhí i gceist le luíochán [[Cill Mhíchil|Chill Mhíchil]], nó ina dhiaidh sin, chuaigh an cogadh an oiread sin chun géire agus gur chuir na Sasanaigh dlí airm i bhfeidhm ar [[Cúige Mumhan|Chúige Mumhan]] go léir. I Mí Lúnasa den bhliain 1920, chuir na Gaill na cúirteanna cróinéara ar fad ar ceal, ó bhí siad ag seirbheáil an iomarca barántas in aghaidh saighdiúirí de chuid fhórsaí na Corónach. Cuireadh "cúirteanna míleata fiosraithe" in áit na gcúirteanna cróinéara.
Sna chéad ocht mí eile, go dtí an sos cogaidh, bhí na maruithe ag dul i líonmhaireacht. Básaíodh míle de dhaoine ó Mhí Eanáir go Mhí Iúil den bhliain 1921. Saighdiúirí dubha nó dearga iad trí chéad acu, agus an chuid eile ba sibhialtaigh nó Óglaigh iad. Thar an tréimhse chéanna, caitheadh ceithre mhíle go leith de dhaoine i dtóin phríosúin, de dheasca an drochamhrais go raibh siad ag cabhrú leis na hÓglaigh nó ina mbaill den IRA.
Line 98 ⟶ 112:
Ar an gceathrú lá de Mhí Bhealtaine, d'fhág an tIRA corpán Thomáis Uí Shúilleabháin mar bhaoite do na péas ar ghruaimhín bóthair in aice le [[Ráth Mór]]. Seanfhear ochtó bliain d'aois a bhí ann agus é maraithe ag na hÓglaigh mar bhrathadóir. Nuair a tháinig na saighdiúirí dubha ag fiosrú, fuair ochtar fear acu bás sa teagmháil, agus níor tháinig ach aon duine amháin de na péas slán. Ansin, chuir na Sasanaigh cúig theach agus uachtarlann amháin trí thine mar éiric. Ceithre lá ina dhiaidh sin, rinne na hÓglaigh iarracht beirt saighdiúirí dubha a mharú in Oileán Chiarraí. Bhí na constáblaí seo ag filleadh abhaile i ndiaidh an Aifrinn, agus d'éirigh leis an IRA fear acu a mharú. An fear eile, áfach, fágadh ina bheo é, ó chuaigh a bhean chéile idir é agus urchar a mharaithe. Ar an deichiú lá de Mhí Bhealtaine, chuaigh ceal i mbeirt chonstáblaí eile de chuid an RIC agus iad ag spaisteoireacht leo cois farraige i g[[Cluain Maine]] i g[[Contae Dhún na nGall|Co. Dhún na nGall]]. Tháinig corpán duine acu i dtír ar an lá arna mhárach.
[[Íomhá:The Customs House, Dublin - geograph.org.uk - 1410496.jpg|mion|Bealtaine 1921: shealbhaigh na hÓglaigh [[Teach an Chustaim]]]]
I Mí Bhealtaine 1921, freisin, shealbhaigh na hÓglaigh [[Teach an Chustaim]] i mBaile Átha Cliath agus chuir siad an áit ar fad trí thine. Is é an cuspóir a bhí leis an ngníomh siombaileach seo ná a thaispeáint
Bhí na gunnaí gann agus an lón cogaidh féin ag rith orthu, agus mar a dúirt [[Risteard Ó Maolchatha]], dá fheabhas a bhí na hÓglaigh ag cur cogadh eadarnaíoch, "ní raibh siad in ann fórsaí na
Bhí réamhshampla ann cheana, nó bhí naoi dteach stóir déag i Learpholl curtha trí thine ag an IRA i Mí na Samhna den bhliain roimhe sin. Na tascfhórsaí a chuirfí go Sasana le hobair den chineál seo a dhéanamh, ba dócha leis na ceannairí nach gceapfadh na Sasanaigh iad, ós rud é nach raibh dlí an chogaidh curtha i bhfeidhm ar Shasana, ná muintir na tíre sásta glacadh lena leithéid, ach oiread. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach, ní raibh gá leis an gcineál seo feachtas sceimhlitheoireachta ag an am, nó tháinig an Sos Cogaidh sula raibh d'uain ag an gCoileánach agus na ceannairí eile na pleananna seo a chur i gcrích.
Line 118 ⟶ 132:
== An Sos Cogaidh ==
[[Íomhá:Crowd at Mansion House Dublin ahead of War of Independence truce July 8 1921.jpg|mion|Slua ag [[Teach an Ardmhéara|Teach an Ard-Mhéara]], BÁC, roimh fhógairt sos cogaidh ar an 8ú Iúil, 1921]]
Tháinig sórt deiridh leis an gcogadh ar an chéad lá dhéag i mí Iúil, 1921. Fógraíodh sos cogaidh idir an IRA agus fórsaí na
Maraíodh breis is 2,000 duine sa choimhlint go dtí sin, 550 óglach IRA<ref>Tugtar "an sean-IRA" ar na fórsaí armtha a ghnóthaigh an cogadh seo don Phoblacht, le béim a chur ar an difríocht idir iad agus na [[IRA Sealadach|Sealadaigh]], is é sin, an tIRA nua a tháinig chun cinn i d[[Tuaisceart Éireann]] sna [[1970í]].</ref>, 410 ball den RIC agus 700 saoránach.
Line 125 ⟶ 139:
B'é an dearcadh a bhí ag Rialtas na Breataine Móire ar na cúrsaí ná go raibh an cogadh le dul ar aghaidh go deo, agus tuilleadh daoine is airgid á chailleadh in aghaidh an lae. Thairis sin, agus b'é seo fíor-oighear an scéil, bhí an rialtas á lochtú go fíochmhar ag muintir Shasana féin, gan trácht ar bith a dhéanamh ar na tíortha iasachta, faoin treascairt a bhí á tabhairt d'Éirinn. Ón taobh eile de, ní raibh na hÓglaigh ábalta fód nua a dhéanamh ní ba mhó, dar leis an gCoileánach, go háirithe. Bhí siad in anás muinisin, agus nuair a tháinig fíor-shaighdiúirí Sasanacha in áit fórsaí tacair ar nós na nDúchrónach agus na bPóilíní Cúnta, thosaigh an cogadh ag cúngú ar na hÓglaigh dháiríre.
[[Íomhá:GeorgeV Royal Victorian Chain.jpg|clé|mion|248x248px|An [[Rí Seoirse V]]|alt=]]
[[Íomhá:Jan Christiaan Smuts.jpg|mion|
Ní thiocfadh an briseadh mór chomh sciobtha sin, ach go bé go raibh an [[Seoirse V na Ríochta Aontaithe|Rí Seoirse a Cúig]], an ginearál [[Jan Smuts]] ón [[An Afraic Theas|Afraic Theas]] agus an Príomh-Aire David Lloyd George ag cur le chéile leis na comhchainteanna a chur ag obair in athuair. Bhí a fhios ag madraí an bhaile go raibh an Rí as cuimse míshásta leis an ródach a bhí na Dúchrónaigh a dhéanamh ar na hÉireannaigh. Nuair a hiarradh air óráid a thabhairt ag tionól bunaithe [[Pairlimint Thuaisceart Éireann|Phairlimint Thuaisceart Éireann]] ar an [[Stormont]], mhol Jan Smuts dó leas a bhaint as an ócáid lena thuairimí i leith chogadh na hÉireann a chur in iúl go poiblí, i gcruth is go gcaithfeadh na polaiteoirí comhréiteach agus síocháin a lorg. Thaitin an smaoineamh leis an Rí, agus d'iarr sé ar an nginearál a chuid tuairimí a bhreacadh síos, le go bhféadfadh an Rialtas spléachadh a fháil orthu. Dhréachtaigh Smuts sórt meamram, agus chuir an Rí cóip den cháipéis seo chuig an bPríomh-Aire. Ansin, nuair a tháinig an Caibinéad le chéile leis an meamram a phlé le chéile, fáiltíodh Smuts isteach, agus ó bhí an Rí, an Ginearál agus Lloyd George féin ar aon bharúil nár mhiste triail a bhaint as, ní raibh neart ag na hairí rialtais eile air. Mar sin, thug an Rí an óráid uaidh mar a bhí socraithe, agus é ag éileamh athmhuintearais in Éirinn.
[[Íomhá:Arthur Griffith and Irish republicans at Anglo-Irish peace conference cph.3c34330.jpg|mion|Arthur Griffith, cainteanna i Londain, 22 D.F. 1921]]
Chuaigh an óráid go mór mór i bhfeidhm ar na daoine ar an dá thaobh, agus thapaigh Lloyd George an deis. I Mí Iúil den bhliain 1921, phoibligh sé achainí d'[[Éamon de Valera]] comhchainteanna síochána a atosú. Ní raibh a fhios ag na hÉireannaigh nach raibh formhór na n-airí rialtais ag tacú leis an mbeart ach ar éigean. Thoiligh siad leis an tairiscint, agus shocraigh de Valera agus Lloyd George sos cogaidh a chur ar bun a chuideodh leo teacht ar chomhghéilleadh sa deireadh.
== Féach freisin ==
* [[Luíochán Shulchóid Bheag]] (21 Eanáir 1919)
* [[An Chéad Dáil|An Chéad Dáil (21 Eanáir 1919)]]
* Na [[Dúchrónaigh]]
* [[Domhnach na Fola (1920)|Domhnach na Fola (Samhain 1920)]]
* [[Luíochán Chill Mhichíl]] (Samhain 1920)
* [[Dó Chorcaí]] (Nollaig 1920)
* An [[Dara Dáil]] (Lúnasa 1921)
* [[Conradh Angla-Éireannach]] (̠Nollaig 1921)
* [[:Catagóir:Eachtraí míleata Chogadh na Saoirse (Éire)|Eachtraí míleata Chogadh na Saoirse]]
== Naisc sheachtracha ==▼
* [http://homepage.eircom.net/~corkcounty/index.html An cogadh i gcontae Chorcaí (http://homepage.eircom.net/~corkcounty/index.html)] ▼
== Leabhair ==
Line 146 ⟶ 175:
* English, Richard. ''Armed Struggle, a History of the IRA'' (MacMillan, 2003)
* Comerford, Richard. ''Ireland: Inventing the Nation'' (Hodder, 2003).
▲== Naisc sheachtracha ==
▲* [http://homepage.eircom.net/~corkcounty/index.html An cogadh i gcontae Chorcaí]
== Tagairtí ==
| |||