An difríocht idir athruithe ar: "Tobac"

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Líne 1:
[[Íomhá:DunhillEarlyMorningPipeMurrays.jpg|deas|200px|thumb|Tobac a chaitear i bpíopa.]]
 
Is éard is '''tobac''' ann ná [[Duilleog|duillí]] úra na b[[planda]]í sa [[Géineas|ghéineas]] úd ''Nicotiana'' a leasaítear ar bhealach ar leith le haghaidh úsáide mar [[Drugaí|dhruga]]. Is é an dóigh is minice a gcaitear tobac ná é a chur ag cráindó i d[[toitín]], i b[[píopa]] nó i d[[todóg]] agus an [[toit]] a análú isteach.
Líne 5:
Sa [[An Ghaeilge|Ghaeilge]], deirtear go bhfuiltear ag ''caitheamh'' tobac, ach úsáidtear an leagan ''tobac a ól'' freisin, go háirithe sna canúintí deisceartacha.
 
Tá an tobac dúchasach do chreasa teo an [[Meiriceá|domhain nua]] is na h[[An Astraláise|Astraláise]]. Is é an ''Nicotiana tabacum'' an cineál is mó a chuirtear,<ref>http{{Lua idirlín|url=https://kids.britannica.com/comptonsstudents/article-208927/tobacco/277375|teideal=tobacco|language=en-US|work=Britannica Kids|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> ach baintear úsáid as an gcineál ''Nicotiana rustica'' chomh maith. Tá an ''rustica'' chomh saibhir sa nicitín is gur féidir é a úsáid le nicitín a tháirgeadh mar fheithidicíd. Bíonn na [[Seaman|seamain]] bhundúchasacha i [[Meiriceá Theas]] ag úsáid an chineáil sin mar dhruga sícideileach freisin.
 
[[Íomhá:Tobacco and smoking indian.jpg|clé|mion|266x266px]]
 
== An planda agus tréithe ==
* [[Planda]] bliantúil nó planda tomach ilbhliantúil<ref>Hussey, Matt - Fréamh Eolais (Coiscéim 2011)</ref>
* Na [[Duilleog|duilleoga]] mór, na [[Planda|bláthanna]] feadánach scothghlas, [[buí]], bándearg nó scothdhearg.
* Baintear feidhm as na duilleoga de ghnéithe éagsúla, triomaithe is rud beag coipthe, chun caitheamh nó cogaint, nó le snaois a dhéanamh.
* Cuimsíonn na duilleoga seo, is na táirgí uathu, an t-alcalóideach cumasach nicitín atá nimhiúil andúile.
[[Íomhá:Solandra maxima 001.JPG|mion|Solanaceae, Solandra maxima]]
Baineann an planda tobac leis an bhfine úd ''Solanaceae'', agus mar sin, tá gaol aige le [[planda]]í mar stoc an aingil, [[práta]], [[Lus mór|lus mór na coille]], [[mandrác]], [[Piobar dearg|piobar]] dearg, [[tráta]], agus [[ubhthoradh]].<ref>http{{Lua idirlín|url=https://www.medtermsmedicinenet.com/scriptnicotiana_tabacum/main/artdefinition.asp?articlekeyhtm|teideal=Definition of Nicotiana tabacum|language=en|work=MedicineNet|dátarochtana=134282021-03-29}}</ref>
 
== An tobac san Oileán Úr ==
 
Tháinig nós úsáide an tobac ón [[Oileán Rhode|Oileán Úr]], nó tá an planda féin ag fás ansin le hocht míle bliain, ar a laghad. Táthar á chaitheamh ón mbliain 3000 RC i leith, a bheag nó a mhór. Ar dtús, d'úsáidtí é mar fhrith-heilminteach, is é sin, mar chógas a chuireann ruaigeadh ar na seadáin (na paraisítí) as an gcorp trí néal a chur orthu. Bhí sé á chaitheamh i ndeasghnátha [[Creideamh|reiligiún]]<nowiki/>acha na m[[Na Meiriceánaigh Dhúchasacha|bundúchasach Meiriceánach]] chomh maith, agus a lán treibheacha den tuairim go raibh draíocht agus druagántacht ar leith ag baint leis.
[[Íomhá:Nicotiana Tobacco Plants 1909px.jpg|mion|Nicotiana]]
Bhí na h[[Astacaigh]] i [[Meicsiceo]] barúlach, mar shampla, gurbh é an dia úd Xochipilli nó "Prionsa na mBláth" a bhronn an tobac ar na daoine, agus ba nós leo "dia na gcúig lus" nó Macuilxochitl a thabhairt ar Xochipilli freisin - chreid siad go raibh cúig lus naofa ann a raibh tábhacht ar leith acu i súile an Phrionsa, agus an tobac ar cheann acu. I ndiaidh do na hEorpaigh an tOileán Úr a shealbhú, d'fhoghlaim siad úsáid an tobac, agus inniu féin, tá ról nach beag ag an tobac i saol eacnamaíoch na [[Stát Aontaithe]].
Líne 28:
 
== Stair úsáide an tobac ==
[[Íomhá:James Albert Bonsack.JPG|clé|mion|384x384px]]
Bhí an tobac á úsáid san Oileán Úr i bhfad roimh theacht na n[[An Eoraip|Eorpach]], ach ba nós do na bundúchasaigh Mheiriceánacha srianta éigin a chur leis an úsáid. Mar shampla, d'fhéadfadh an t-asarlaí nó an seaman siabhráin agus mearuithe súl a tharraingt air féin trína lán tobac a úsáid, agus é in ann na siabhráin a chiallú de réir a thuisceana reiligiúnaí féin, ach ní bhlaisfeadh na daoine eile den tobac, ó shílfidís go raibh draíocht ann. Agus ar ndóigh, ba nós le treibheacha áirithe [[píopa]] a chaitheamh le séala a chur ar an gconradh síochána.
 
Cibé scéal é, searmanas ar leith ab ea é tobac a chaitheamh, agus ba iad na hEorpaigh ba thúisce a rinne nós laethúil de.
 
Tháinig borradh mór ar úsáid an tobac i ndiaidh do James Bonsack an meaisín rollta toitíní a chéadcheapadh sa bhliain 1880.<ref>http{{Lua idirlín|url=https://www.britannica.com/facts/5/147744biography/James-A-Bonsack|teideal=James A. Bonsack {{!}} American manufacturer|language=en|work=Encyclopedia Britannica|dátarochtana=2021-as-discussed-in03-cigarette29}}</ref> Faoi lár na [[20ú haois|fichiú haoise]], áfach, chuaigh an tuiscint ar feadh an domhain go raibh an tobac thar a bheith dainséarach don tsláinte, agus de réir a chéile, thosaigh na daoine ag éirí as an nós.
[[Íomhá:Thomas Rowlandson - Taunting with Smoke from a Pipe - Google Art Project.jpg|clé|mion|déanann an [[caitheamh fulangach]] an dochar céannale T. Rowlandson 1823]]
 
== An tobac agus an tsláinte ==
[[Íomhá:Cancer smoking lung cancer correlation from NIH.png|mion]]
Glactar leis inniu go bhfuil sé mífholláin ar fad tobac a chaitheamh. Agus tá an [[caitheamh fulangach]] lán chomh díobhálach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.cogg.ie/teastas-soisearach/osps/notai/triu-bliain/ag-caitheamh-tobac/|teideal=Ag caitheamh tobac {{!}} COGG|language=ga-GA|dátarochtana=2021-03-29}}</ref>
Glactar leis inniu go bhfuil sé mífholláin ar fad tobac a chaitheamh. Ba iad na [[eolaí|heolaithe]] Gearmánacha ba thúisce a d'aithin chomh dainséarach agus a bhíonn an tobac don tsláinte, thiar sna [[1930idí]], ach bhí an tuiscint seo an-mhall ag dul i bhfeidhm ar na caiteoirí tobac. Thar aon rud eile, ba sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]] [[Naitsíochas|Naitsíoch]] ba thúisce a tháinig an ghluaiseacht in aghaidh an tobac ar an bhfód, agus le linn [[an Dara Cogadh Domhanda]], bhí na comhghuaillithe den tuairim nach raibh ann ach leannán smaoinimh eile de chuid na [[Naitsithe]], nó bhí a lán idéanna áiféiseacha acu siúd faoi chúrsaí na sláinte mar chuid d'uaisliú an chine.
 
Glactar leis inniu go bhfuil sé mífholláin ar fad tobac a chaitheamh. Ba iad na [[eolaí|heolaithe]] Gearmánacha ba thúisce a d'aithin chomh dainséarach agus a bhíonn an tobac don tsláinte, thiar sna [[1930idí]], ach bhí an tuiscint seo an-mhall ag dul i bhfeidhm ar na caiteoirí tobac. Thar aon rud eile, ba sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]] [[Naitsíochas|Naitsíoch]] ba thúisce a tháinig an ghluaiseacht in aghaidh an tobac ar an bhfód, agus le linn [[an Dara Cogadh Domhanda]], bhí na comhghuaillithe den tuairim nach raibh ann ach leannán smaoinimh eile de chuid na [[Naitsithe]], nó bhí a lán idéanna áiféiseacha acu siúd faoi chúrsaí na sláinte mar chuid d'uaisliú an chine.
Sa bhliain [[1950]], áfach, d'fhoilsigh Richard Doll alt tábhachtach ar an ''British Medical Journal'' faoin mbaint a bhí ag an tobac le hailse na scamhóg, agus i gceann ceithre bliana eile, dheimhnigh an ''British Doctors' Study'' - staidéar a rinneadh ar nósanna caite tobac na ndochtúirí sa [[Ríocht Aontaithe]] - go raibh priacal na hailse scamhóg agus an taom croí ní b'airde ag lucht an tobac.<ref>http://info.cancerresearchuk.org/healthyliving/smokingandtobacco/howdoweknow/#Risks</ref>
 
Sa bhliain [[1950]], áfach, d'fhoilsigh Richard Doll alt tábhachtach ar an ''British Medical Journal'' faoin mbaint a bhí ag an tobac le hailse na scamhóg, agus i gceann ceithre bliana eile, dheimhnigh an ''British Doctors' Study'' - staidéar a rinneadh ar nósanna caite tobac na ndochtúirí sa [[Ríocht Aontaithe]] - go raibh priacal na hailse scamhóg agus an taom croí ní b'airde ag lucht an tobac.<ref>http{{Lua idirlín|url=https://infowww.cancerresearchuk.org/healthyliving/smokingandtobacco/howdoweknow/#Risksabout-us|teideal=About us|dáta=2013-08-22|language=en-GB|work=Cancer Research UK|dátarochtana=2021-03-29}}</ref>
[[Íomhá:Cumulative risk of death from lung cancer 1990.svg|mion]]
Is iad na [[Scamhóg|scamhóga]], an [[croí]] agus na bealaí [[Riospráid|riospráide]] is mó atá faoi bhagairt ag na galair a bhaineann leis an tobac. [[Nicitín]] is cúis leis an dúil nimhe a thugann na daoine don tobac, agus is iad na [[nimh]]<nowiki/>eanna eile is cúis leis an [[ailse]] a thagann sna sála ag an andúil. Go bunúsach, is iad na h[[Hidreacarbón|idreacarbóin]] aramatacha ilnúicléacha is mó a tharraingíonn ailse ar an gcaiteoir tobac. Is minic a thugtar "tarra" ar na hidreacarbóin seo, nó cineál tarra atá iontu go bunúsach, is é sin, meascán hidreacarbón a úscann as ábhar [[orgánach]] agus é ag cráindó.
[[Íomhá:Irish peasant farmer smoking pipe, 1890s.jpg|mion|Fear in Éirinn, 1890idí, ag caitheamh]]
 
== In Éirinn ==
I ngeall air seo ar fad tá cosc curtha ar chaitheamh tobac in ionaid oibre, tithe tábhairne agus clubanna oíche i mórán tíortha; san [[An Eoraip|Eoraip]] agus [[Meiriceá]] ach go háirithe.
Ar [[29 Márta]] [[2004]], chuir rialtas na hÉireann cosc ar tobac a chaitheamh in áiteanna oibre. Cinneadh ceannródaíoch a bhí ann ag an am … Ba í Éire an chéad tír ar domhan chun a leithéid a dhéanamh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.independent.ie/lifestyle/no-smoking-ireland-makes-history-with-cigarette-ban-29926186.html|teideal=No Smoking! Ireland makes history with cigarette ban|language=en|work=independent|dátarochtana=2021-03-29}}</ref>
 
I ngeall air seo ar fadInniu tá cosc curtha ar chaitheamh tobac in ionaid oibre, tithe tábhairne agus clubanna oíche i mórán tíortha; san [[An Eoraip|Eoraip]] agus [[Meiriceá]] ach go háirithe.
 
== Féach freisin ==
* [[Oifig um Rialú Tobac]] (OTC)
*[[Caitheamh fulangach]]
 
== Tagairtí ==
{{reflist}}
 
{{síol}}
<!-- interwiki -->
 
[[Catagóir:Tobac| ]]
[[Catagóir:Sláinte]]
[[Catagóir:Scamhóga]]
[[Catagóir:Ailse]]