Dubhaltach Mac Fhirbhisigh
Ba é An Dubhaltach Mac Fhirbhisigh (c. 1600 – 1671) staraí oidhreachtúil deireanach na hÉireann.
| Ainm sa teanga dhúchais | (ga) An Dubhaltach Mac Fhirbhisigh  |
|---|---|
| Beathaisnéis | |
| Breith | 1585 |
| Bás | Eanáir 1671 85/86 bliana d'aois An Scrín |
| Gníomhaíocht | |
| Gairm | teangeolaí, staraí, ginealeolaí, seandálaí, file, aistritheoir |
| Teangacha | An Ghaeilge |
| Teaghlach | |
| Teaghlach | Mac Fhirbhisigh (en)  |
I Leacán i seanlimistéar Thír Fhiachrach (i gContae Shligigh) a rugadh é. Bhí Clann Fhir Bhisigh ina gcónaí ann le tamall fada. Ba é Giolla Íosa Mór (d’éag 1643) athair an Dubhaltaigh, agus bhí lúb ghaoil ag a mháthair le Brian Mac Diarmada, a chuir Annála Loch Cé le chéile. Giolla Íosa Mór féin a chuir le chéile Leabhar Leacáin agus Leabhar Buí Leacáin. Triúr deartháireacha a bhí ag an Dubhaltach agus, b’fhéidir, cúpla deirfiúr, agus ní fios ar phós sé. Ba é an duine deiridh é dá mhuintir a chuaigh le léann.[1]
Ní luaitear é go dtí 1643 agus é i mBaile Mhic Aogáin i gContae Thiobraid Árann, áit a raibh sé i mbun Dúil Laithne, gluais Laidine,[2] agus ag cóipeáil annálacha.[3] Dealraíonn sé gur tugadh teagasc sa dlí dó i scoil cháiliúil ar bhruacha Loch Deirgeirt. Fuair sé oiliúint mar fhile freisin. Deirtear gur thug sé Béarla, Laidín agus roinnt Gréigise leis ó scoil i nGaillimh.
B’fhéidir gur i dtús na 1640í a scríobh sé Chronicum Scotorum,[4] agus sna 1640í freisin a chuir sé Foclóir Féineachais le chéile, saothar nach maireann de ach blúire. I nGaillimh a bhí cónaí air idir 1645–c.1652, tréimhse corraithe, agus é ag breacadh Leabhar Mór na nGenealach. Saothar é atá inchomórtais le Annála Ríoghachta Éireann.[5]
Agus é i nGaillimh d’aistrigh sé go Gaeilge rialacha a bhain le hOrd San Clára, a raibh clochar acu ann.[6] Sa cholafan deir sé: ‘Dá dtugadh an treas ní dá aire, mar atá simplíocht nó bacaí na Gaeilge a chuireas orthu seo: ní trí ghainne na Gaeilge tig sin, ach trí easpa a heolais ar chách [mná rialta an oird], ionnas gurb usa leo focail choimhthíocha a thuiscint ná focail fhíora na Gaeilge’.[7]
Timpeall 1653 bhí sé ar ais i dTír Fhiachrach. Tá tagairt déanta dó i dtuairisc cháin na toite (‘Hearth Tax’) i 1663 mar ‘Dudley Firbissy’.
Bhí caidreamh aige leis an Ridire James Ware, scoláire cáiliúil, agus d’aistrigh sé iontrálacha ó Annála Leacáin dó. Mír luachmhar an t-aistriúchán sin ó cailleadh an buntéacs. D’fhill an Dubhaltach ar Thír Fhiachrach i ndiaidh bhás Ware, agus dhúnmharaigh Thomas Crofton éigin é i dteach síbín in Eanáir 1671.
Nótaí
cuir in eagar- ↑ Mac Fhirbhisigh, An Dubhaltach (c.1600–1671). Ainm.ie: http://ainm.ie/Bio.aspx?ID=1358.
- ↑ I gcló ag Whitley Stokes in Goidelica in 1872.
- ↑ I gcló ag J.N. Radner faoin teideal Fragmentary Annals of Ireland, 1978.
- ↑ In eagar ag W.M. Hennessy 1886.
- ↑ Mac Fhirbhisigh, An Dubhaltach (c.1600–1671). Ainm.ie: http://ainm.ie/Bio.aspx?ID=1358.
- ↑ I gcló ag Eleanor Knott in Ériu, 15, 1948: ‘A seventeenth century Irish version of the Rule of St. Clare’.
- ↑ Luaite in Mac Fhirbhisigh, An Dubhaltach (c.1600–1671). Ainm.ie: http://ainm.ie/Bio.aspx?ID=1358.
Le léamh
cuir in eagarÓ Muraíle, Nollaig (1996). The Celebrated Antiquary, Dubhaltach Mac Fhirbhisigh (c.1600–1671): His Lineage, Life and Learning. Maigh Nuad: An Sagart.
Ó Muraíle, Nollaig (1996). ‘“Aimsir an Chogaidh Chreidmhigh”. An Dubhaltach Mac Fhirbhisigh a lucht aitheantais agus polaitíocht an seachtú haois déag’ in Nua-Léamha: gnéithe de Chultúr, Stair agus Polaitíocht na hÉireann c.1600–c.1900, in eagar ag Máirín Ní Dhonnchadha. An Clóchomhar.