Plé:Caoineadh airt UíLaoghaire

Eibhlín Dubh Ní Chonaill

Scríobh Eibhlín Dubh Ní Chonaill an dán ‘Caoineadh Airt Ui Laoghaire. Rugadh í i nDoire Fhionáin Co Chiarraí i 1743. Is í Domhnaill Mór O Conaill a máthair, aintín do Domhnall O Conaill. Bhí fiche a dhó siblín aici. Ni raibh aon pictiur nó portráid ar fáil d’Eibhlín nó d’Airt.Is  ball í Eibhlín de Mhuintir Uí Chonaill i gContae Ciarraí. Pósadh í nuair a bhí sí cúig bhliana deag d’aois le seanfhear ach fuair an seanfhear bás tar eis sé mhí. Bhí sí fiche is a trí bliana d’aois nuair a bhuail sí le hAirt. Thit Eibhlín i ngrá le hAirt nuair a chonaic sí é ar chapall bán. Is as Maigh Chromtha é Airt. Is ball de Hungarian Hussars é Airt. Pósadh í arís le hAirt Ui Laoighaire i 1767. Ní raibh a clann sásta leis an gaol agus an caidreamh sin. D’éalaigh siad le chéile agus phós siad ar 19ú Nollaig 1767. Bhog Eibhlín agus Airt go Rath an Liath agus bhí siad ina gconaí le athair O Laoighaire. Bhí cúigear leanbh acu ach fuair tríúr páistí bás i naíonacht. Bhí sí ag iompar linbh eile nuair a fuair Art bás. Is ball é Art den Eaglais  Caitliceach Rómánach agus ba rud aisteach é ag an am sin mar tháinig na péindlithe i réim i 1607. Mar gheall ar na Péindlithe ní raibh 95% den daonra ábalta aon oideachas a fháil. D’fhreastal Airt i scoil san Eoraip. Léiriodh é amhail is gur laoch Eireannach é i measc na ndaoine. Scríobh Nóra Ní Shíndile an caoin síos agus mar sin tá muid ábalta é a léamh inniu. D’fhoilsigh an LCIB an caoineadh  in 1892 .

 

Domhnall O Conaill.

Chuir an Rialtas dealbh suas mar chomhartha ómóis Domhnall O Conaill.

Rugadh é i gCathaIr Saidhbhín Contae Chiarraí ar 6ú Lunasa 1775. D’uchtaigh a uncail gan leanbh éagus d’fhas sé aníos i nDoire Fhionáin. Labhair sé trí Ghaeilge gach lá agus bhí a lán suim aige sna hamhráin thraidisiúnta. I 1791 thosaigh sé ag freastal ar Naomh Omer agus Douai sa Fhrainc. Mar sin D’éirigh a lan fuath don foréigean ó Réabhlóid na Fraince. Rinné sé staidéar ar an dlí san ollscoil. D’fhill sé abhaile i 1798 agus rinné sé barra don dlí. D’aontaigh sé leis na prionsabal don reibiliúnaigh in Éirinn ach bhí sé i gcoinne na modhanna. Phós sé a chol ceathar Maire Ní Chonaill i 1802 agus bhí aon déag páistí acu. Fuair ceathrar páistí bás i naíonacht. I 1815 fuair O Conaill a lán cáineadh ón mBarda Bhaile Átha Cliath agus thosaigh sé ag troid le ball ón D’Esterre. Fuair an duine ón D’Esterre bás. I 1823 bhunaigh sé an Cumann Caitliceach chun fuascailt a fháil i mbealach dlíthiuil. Bhuaigh sé an tóghchán i 1828 agus mar sin bhí sé ina  cheannaire nua in Éirinn. Is é ‘an Liberator’ an leasainm a chuirtear air. Bhí eagla ar an Rialtas roimh O Conaill agus mar sin chuir siad cosc ar chruinniú i gCluain Tarbh. Chaith sé trí mhí i bpriosún don chomhcheilig. Theip ar an reibiliún agus tháinig teip ar na prataí freisin. Fuair sé bás i Genoa ar 15ú Bealtaine 1847. Tá sé curtha i Reilig Ghlás Naíon.

Tabhacht an dán inniu i gcomhtheacs polaitíochta.

An cloch chinn do Airt Uí Laoghaire

De bharr athruithe i siollabas mheanscoile ní raibh eolais ag a lán daoine óga ar an dán sin. Inniu má tá tú ag deanamh Gaeilge ardleibhéil tá rogha agat idir cúig dánta  breise nó gearrscéalnó drama cosuil leis ‘An Triail’. Phioc níos mó múinteoirí an dara rogha mar tá níos lú teamaí agus pearsantacht le foghlaim. Ar athmhachnamh dom, ní raibh Airt Ui Laoighaire coiscthe go teicniúil agus de réir sin bhí Daniel Ó Conaill mícheart nuair a dúirt sé gurbh é Ó Conaill an fear deireanach a bhfuair bás mar gheall ar an gcoiscthe in Éirinn. Is é O Laoighaire íospartach den mheirleach a ndearna iarracht le míonbaicle. D’inis Morris bréag nuair a dúirt sé go raibh O Conaill ag sealúchas gunna nuair a bhí siad ar triail i 1771. Ag an am sin ní raibh cead ag na Chaitlicigh gunna a bheith acu. Tháinig an triail go dtí stad ina raibh  Morris ag lorg fianaise fisiciúil. Chaith Airt Ui Laoighaire dhá bhliain ina bheatha le heagla go ngabhfaidh air. Cheap a lán daoine go raibh Ui Laoighaire ag lorg Morris agus mar sin bhi ról tabhachtach ag Airt sa bhás féin. Fuair sé bás mar gheall ar urchar óna saighdiúirí a bhí in éindí Morris. I mí na Meitheamh 1773, cúiseodh Morris le dúnmharú. I mí Iúil 1773 scaoil duine éigin urchar ar teach Morris agus thosaigh gach duine ag lorg an coirpeach. Ag an triail i Mí na Meán Fómhar, cuirtear ina Leith go raibh Morris mar cheannaire fíochmhar in aghaidh Airt Ui Laoighaire.

Dán

Is é Caoineadh Airt Ui Laoighaire i measc na dánta is fearr sa teanga dúchais. Cheap a lán duine go raibh an chaointeoireacht agus an torramh na rudaí ceanna ach tá difear idir an dhá rud. Tarlaíonn an torramh an óiche roimh an tsochraid. D’fhan cúpla duine ina ndúiseacht leis an gcorp. Tá chaointeoireacht bunaithe ar  eilimint filleatas cosúil le  moladh na daoine caillte. Uaireanta, thug na clainne airgead don bhean caoineadh dona seirbhísi. I gcás Caoineadh Airt Ui Laoighaire, sheas sé amach ón gnáth-caointeoireacht mar gheall ar na  mothúcháin pearsanta.

Íomhá:Caoneadh.jpg

An leabhar 'Caoineadh Airt Uí Laoghaire' ó Séan Ó Tuama

Mar gheall  ar na peindlithe ni raibh na Caitlicigh ábalta capall a choinnigh arbh fhíu luach nios mó ná £5. Bhí capall maith ag Airt arbh fihú i bhfad nios mó ná  £5. Ba mhaith le hAbraham Morris an capall sin a cheannach. B’é Morris ard-ceannaire agus tiaran talún ó Sasana. Dhiúltaigh Airt an capall a dhíol do Morris. Bhí Abraham Morris i ngrá leis an gcapall agus mar sin thug sé dúshlan dó. Is é an duine a bhuaigh an comortas an duine a coinnóidh an capall. Ach sa chás sin, dá mbuafadh Airt Ui Laoighaire an troid, Rachadh Morris go dtí na póiliní chun gearán a dhéanamh faoi Airt mar gheall ar na Peindlithe. Faoi sin, bhí Airt sainnithe i gcúrsaí dian. Nior mhaith leis an capall a chailleadh.   

V1- B’fhéidir gur aithris Eibhlín na dréachtaí seo os cionn an choirp i gCarraig an Ime.

Thosaigh Eibhlín an dán sin leis an chéad lá. Thaitin sé léi ón gcéad uair a chasadh ar a chéile iad. Tráth rithábhachtach a bhí ann mar sa bhomainte sin d’fhag sí a clann ina intinn mar bhí fhíos aici nach raibh a teaghlach sásta leis an gcaidreamh sin. 

‘Mo ghrá go daingean tú!,

Lá dá bhfaca thu,

Ag ceann tí an mhargaidh,

Thug mo shúil aire dhuit,

Thug mo chroí taitneamh duit,

D’ealaíos óm charaid leat

I bhfad ó bhaile leat ’

Bhog sí isteach le hAirt i dteach mór i Maigh Chromtha. Phléigh sí saol na bhfuíoll acu. Ni raibh sí clíomhaithe leis an saol a bheidh aici fós. D’fhás sí aníosi dteach beag lena clann. Anois, ni raibh aon oiblegáid aici fiú  éirigh go luath ar  maidin. 

‘Codladh i gclúmh lachan dom,

Go dtíodh dá dtaitneadh liorn ’

Thosaigh Eibhlín ag caint faoin lá dheireanach a chaith sí le hAirt, an 4ú lá de mhí Bealtaine 1773. Bhí cuimhní deas aici faoin lá mar bhí cuma dathúil ar Airt. I dtuairim Eibhlín bhí Airt réidh leis an gcath.  Ni raibh sé neirbhíseach. 

‘Is cuimhin lem aigne

An lá breá earraigh úd,

Gur bhreá thiodh hata duit,

Faoi bhanda óir tarraingthe;

Claíomh cinn airgid,

Lamh dheas chalma’

Bhí Eibhlín ag iompar linbh arís ag an am a bhfuair Airt bás. Bhí beirt paistí acu roimhe sin - Conchúr agus Fear. Bhí fhios aici go dtiocfaidh an lá i gcúpla bliain nuair a thosóidh na buachaillí ag lorg eolas faoi a nathair. Lá amháin ,bheadh uirthi an scéal a mhiniú dóibh faoi cad a tharla dá nathair agus cén fáth. Ni raibh sí ag tnúth leis  an lá sin. 

‘Is nuair thiocfadh chúgham abhaile

Conchúr beag an cheana

Is Fear Ó Laoghaire, an leanbh,

Fiafróid dío go tapaidh'

V2 - Nuair a shrioch deirfiúr Airt ( ó gChorcaigh) teach an tórraimh in aice Mhaigh Chromtha, fuair sí, de réir an tseanchais, Eibhlín roimpi sa leaba. Seo roinnt den bhriatharchath a bhí eatarthu.  

Ní raibh deirfiúir Airt ábalta an próiséas crá croí a thuiscint. Bhí sí an fheargach le hEibhlín mar thit sí ina codladh ag an tórramh d’Airt. Dúirt sí nach raibh aon bhean eile sa tír leis an leibheal dímheas a leiríonn Eibhlín d’fhear chéile marbh. Bh’fheidir nach bhfuil  clann Airt sásta leis an gcumann freisin. 

‘Ó Chorcaigh na Seolta Go Droichead na Tóime’.

‘Na raghadh a chodladh ‘na seomra’ Oíche do thórramh’.

Chosain Eibhlín í fein agus dúirt sí nach raibh sí i gcodladh dian. Bhí sí ag tabhairt dona páistí. 

‘Níor throm suan dom;

Ach bhí do linbh ró-bhuartha,

‘S do theastaigh séuathu  Iad a cur chun suaimhnis’

V3 - Cuireann Eibhlín a mórtas as a fear céile in iúl go lánphoiblí sna dréachtaí seo. B’fhéidir gur aithris sí an meid seo tar éis don chorp a bheith rétithe le haghaidh an adhlactha.  

Níor mhaith le  hEibhlín a fheisteas dheireanach. B’fheidir go bhfhacasí é í bhfheisteas níos fearr. Chreid sí gur cheart do laoch cosuil le hAirt bheith ag caitheamh éadaí níos fearr.

‘Mo chara thu is mo,

shearc-mhaoin!

Is gránna an cháir a chur ar ghaiscíoch 

Comhra agus caipin'  

Thuig Airt an eolas faoin troid agus bhi a shaol i mbaol. Is fear an meáite é Abraham Morris. Ba mhaith leis an capall a fháil agus ní raibh aon rud ábalta a sheasamh  sa bhealach. Ni raibh aon rud difriúil ar an maidin sin ach na focal a deir Airt nuair a d’fhag sé an teach. 

‘Táimse ag fágáil an bhaile,

Is nímóide go deo go gcasfainn.

Nior dheineas dá chaint ach magadh,

Mar bhíodh á rá liom go minic cheana'  

Léirionn an dán sin an tabhacht don uimhir a thrí. Feachann muid an uimhir sin sa scéal ‘Oisin agus Tír na nÓg’ freisin le trí lá, trí chead fear, trí príomhcharachtar, trí sheithreacha, trí ghártha, triúr pháiste’. I lítríocht an bhéaloidis is minic a tharlaíonn rudaí faoi thrí. Sa dán sin tá muid ábalta an uimhir 3 a fheachaint le tríur paistí agus na trí tairseach a fhágail. Sa véarsa sin tá muid ábalta na bás a ghoill sé sin go mór uirthi. Chaill Eibhlín triúr paistí agus a dearthair Dónall Mór Ó Conaill.

‘Mo ghrá thu is mo chumann!

‘S ní hé a bhfuair nás dem chine,

Ni bás mo thriúr clainne;

Ná Dónall Mór Ó Conaill,

Ná Conaill a bháigh an tuile,

Ná bean na sé mblian’s fiche'

V4 - Déanann deirfiúr Airt a caoineadh féin anseo. Nuair a luann sí, na mná óga a bhí mór le Art, spriúchann Eibhlin.

Léirionn an fhile Eibhlín Dubh Ni Chonaill agus deirfiúr Airt na h-éifeacht don bhás ar a shaol. Bhí siad faghta ina dhiadh agus bhí siad chroibhríste. Phléigh deirfiúr Airt a shaol tar éis Airt agus ní raibh a lán brí na beatha aici anois. Ina tuairim féin ní raibh aon fuaim sa saol faoi láthair. Bhí Eibhlín ag caint faoi mhuintir na haite agus an méas a léiríonn siad d’ Airt gach lá. Phléigh sí go raibh Airt ina athair maith freisin.

Deirfiúr Airt - 

‘Nár fhan friotal id chaol-choin, 

Ná binneas ag éanaibh’

Eibhlín Dubh Ni Chonaill -

‘Biodh mná na gceannaithe,

Ag ulmhú go talamh duit,

Óir do thuigidis ‘na n-aigne,

Gur bhreá an leath leaba tú,

Nó an bhéalóg chapaill tu,

Caoineadh Airt Ui Laoighaire

Nó an t-athair leanbh tú'

V5 - De bharr constaicídlí, dealraionn sé nár cuireadh Art i reilig a shinsear. Cuireadh an corp o sealadach; agus cúpla mí ina dhiaidh sin, ní foldáir, aistríodh i go mainistir Chill Cré, Co. Chorcaí. B’fhéidir gur chuir Eibhlín na dréachtaí seo a leanas lena, caoineadh ar ócáid an dara adhlacadh.  

Thosaigh Eibhlin an cuid sin le t-atmaisfeár an ghruama. Phleigh sí an obair a rinné sí sa teach anois mar bhí Airt imithe. Labhair Eibhlín faoin bó agus gran Art. Ní raibh Eibhlin ábalta bogadh ar aghaidh ina saol anois nó sa tsochaí. 

‘Mó ghra thu agus mo rún!

Tá do stácai ar a mbonn,

Tá do bha buí á gcrú; 

Is ar mo chroí atá do chumha,

Ná leigheasfadh Cúige Mumhan,

Ná Gaibhne Oileáin na bhFionn'