|
Is iomaí ciall a bhaintear as an bhfocal '''úrscéal''', agus is iomaí leabhar agus alt atá scríofa faoi. Go tipiciúil, áfach, is scéal fada eipiciúil é an t-úrscéal a bhfuil idir phlota agus laochra ann, agus na laochra curtha i láthair ar bhealach indibhidiúil, ionas gur féidir iad a aithint thar a chéile agus comhionannú a dhéanamh leo. Maítear gur cineál nua litríochta é a tháinig chun cinn tar éis an Renaissance, leagus gurbh é ''Don Quixote'' (a ndearna an tAthair Peadar Ua Laoghaire leagan giorraithe Gaeilge de faoin teideal ''Don Cíochótae''), a scríobh an Spáinneach [[Miguel de Cervantes]] sa séú haois déag, agusan gurchéad úrscéal de réir mar a thuigimid an téarma inniu. Ina dhiaidh sin bhláthaigh séan seánra ar feadh na gcéadta bliain ó shin, go háirithe saas FhraincisFraincis, saas Rúisis, agus saas BhéarlaBéarla. AchDeirtear táfreisin, séáfach, ráitego freisinraibh gurúrscéalta féidirá úrscéaltascríobh aroimhe thabhairtsin arféin, agus luaitear leabhair sheanársa mar fhianaise, ar nós an ''Satyricon'', a scríobh comhairleoir an Impire Nero, [[Petronius Arbiter|Petronius]], timpeall na bliana 61 i ndiaidh bhreith Chríost.
Is é an sainmhíniú is simplí is féidir a thabhairt ar úrscéal ná saothar ficsin ina bhfuil aontas plota agus carachtar agus é fada go leor le cur i gcló mar leabhar.
Áirítear gurb é [[Deoraíocht (úrscéal)|Deoraíocht]] ([[1904]]) le [[Pádraic Ó Conaire]] an chéad úrscéal nua-aimseartha saGaeilge. Ghaeilge,Is scéal é faoi dheoraí Éireannach i Londain Shasana agus na heachtraí a bhain dó tar éis dó cúpla ceann dá ghéaga a chailliúintchailleadh i dtimpiste. Scéal dorcha duairc traigéideach is ea é, arbagus is iad anna príomhthéamaí atá ann ná coimhthíos an phríomhcharachtair roimh an domhan agus an fhearg leisatá aair phríomhthéamaíleis. Leabhar an-nua-aimseartha í a chuir tús fiúntach le litríocht chomhaimseartha na Gaeilge.
Tá siad ann a deir gurb é ''[[oldwikisource:Séadna|Séadna]]'' leis an Athair [[Peadar Ua Laoghaire]] an chéad úrscéal Gaeilge, ach le fírinne, bhí an tAthair Peadar an oiread sin i ngeimhle na scéalaíochta traidisiúnta is nár éirigh leis a leabhar a phlotáil mar ba chóir don ''úrscéal''. Is féidir a rá gurb é seo príomhfhadhb na próslitríochta Gaeilge sa lá atá inniu féin ann.
Dhírigh cuid mhaith d'úrscéalaithe na Gaeilge ar léiriú idéalach maoithneach a thabhairt dear shaol na Gaeltachta, daoine ar nós [[Pádraig Óg Ó Conaire]], [[Seán Ó Ruadháin]], [[Séamus Ó Grianna]] agus scríbhneoirí Gaeltachta eile. Thug scríbhneoirí eile, [[Piaras Béaslaí]], [[Éamonn Mac Giolla Iasachta]], agus [[Seán Óg Ó Caomhánach]] faoi nithe seachas tírghrá agus saol traidisiúnta na tuaithe a léiriú ach ba bheag an rath a bhí ar a gcuid iarrachtaí agus is beag duine a léann a saothar anois.
Carachtair gan doimhneacht a bhfuil a saol faoi thionchar na bpisreogbpiseog, na dtairngreachtaí agus an tseanchais a bhí i scéalta [[Séamus Ó Grianna|Shéamais Uí Ghrianna]] an chuid is mó. San úrscéal is fearr a scríobh sé, ''Bean Ruadh de Dhálach'' (1966) tátugann carachtarsé mnácur síos ar bhean a bhriseannfhágann leisslán ag an dúchas agus a théann a bealach féin, duine neamhspleách láidir atá breá ábalta seasamh in aghaidh choinbhinsinsheanghnátha a comhluadairmuintire. B'Ba é deartháir Shéamais, [[Seosamh Mac Grianna]], áfach, an té a scríobh an saothar ba mhó indibhidiúlachta i lár na haoise seo caite, agus é go mór faoi thionchar PhádaicPhádraic Uí Chonaire. Is é ''An Druma Mór'', a tháinig ar pár sa bhliain 1934 ach nár foilsíodh go dtí 1969, an t-úrscéal is tábhachtaí ó pheann Sheosaimh, léargas ar bhaile beag tuaithe agus é ag dul i ngleic leis na hathraithe polaitiúla agus cultúrtha a tháinig le gluaiseacht na saoirse, leagus carachtair réadúla ann a nochtann a laige agus a neart.
Tháinig [[Máirtín Ó Cadhain]] chun cinn mar scríbhneoir i ndeireadh na 1930idí, agus áirítear a úrscéal ''Cré na Cille'' ar an saothar próis is cumasaí a scríobhadh sa Ghaeilge lena linn. Úrscéal is ea é a thugann léargas ar theannais shóisialta na Gaeltachta trína gcur á gcardáil ag marbháin na reilige, agus iad ag cur is ag cúiteamh go deo na ndeor faoin saol a bhí acu sula bhfuair siad bás. Chuirfeadh sé an chuid is fearr de litríocht Mheiriceá Theas i gcuimhne duit. Is féidir cuid de na scéalta fada leis a foilsíodh i gcnuasaigh ghearrscéalta a áireamh mar úrscéalta chomh maith, go háirithe ''Fuíoll Fuine'', eachtra fir a bhfuil a bhean díreach tar éis bás a fháil.
I measc daoineÚrscéalaí eile a scríobhbhí úrscéalta bhíi [[Séamus Ó Néill]], a rinne iarracht saol na cathrach a léiriú ach nár éirigh leis carachtair sách domhain a chruthú, agus [[Tarlach Ó hUid]], scríbhneoir ionraic a bhí teoranta ó thaobh na teanga agus na samhlaíochta de. Is é an t-úrscéal is fearr le Séamus Ó Néill ná ''Máire Nic Artáin''. Scéal grá é a thugann cur síos ar chleamhnas agus pósadhphósadh an chailín Chaitlicigh agus an bhuachalla Phrotastúnaigh i sochaí dheighilte an Tuaiscirt, agus d'fhéadfaí é a chur i gcomparáid leis na húrscéalta don aos óg a chum an scríbhneoir Albanach [[Joan Lingard]] faoi Kevin agus Sadie.
Úrscéalta domhainedoimhne machnamhacha iad ''Néal Maidine agus Tine Oíche''(1964), agus ''An Branar gan Cur''(1979) a scríobh [[Breandán Ó Doibhlin]]. Thug [[Eoghan Ó Tuairisc]] faoin úrscéal stairiúil lei ''L'Attaque'', sárinsint ar eachtraí feirmeora as Maigh Eo a ghlacann páirt in [[Éirí Amach 1798 in Éirinn|Éirí Amach 1798]], agus ''Dé Luain'' (1966) iarracht ar an chéad lá d'[[Éirí Amach na Cásca]] 1916 a athchruthú trí shruthanna machnaimh na bpríomhcharachtar.
Is é ''Fonn a Níos Fiach'' (1978) an saothar is fearr de chuid Phádraig Uí Mhaoileoin, fear a scríobh ''Bríde Bhán'' freisin. Scríbhneoir Gaeltachta ó Chiarraí ab ea é Pádraig, ach Gaeltacht eile ar fad a thaispeáin sé ina chuid leabhar seachas Gaeltacht Pheig agus an Oileánaigh. Bhí gaol dlúth aige leis an Oileánach, agus chuir sé an leabhar ''An tOileánach'' féin in eagar le haghaidh glúin nua léitheoirí.
Tá saothar an scríbhneora [[Diarmaid Ó Súilleabháin]] an-dúshlánach, go háirithe ''Caoin tú Féin'' (1967), ''An Uain Bheo'' (1968), Maeldún (1972) agus ''Lá Breá Gréine Buí'' (1984). Chuaigh an Súilleabhánach i ngleic leis an saol comhaimseartha agus é faoi thionchar mhórscríbhneoirí a linne san Eoraip.
Scríobh [[Séamas Mac Annaidh]] trí úrscéal comhaimseartha ina bhfuil meascán den ghreann chomhfheasach agus den dianléargas ar shaol a linne,. ''Cuaifeach mo Londubh Buí'' an chéad cheann agus an ceann is fearr díobhacu.
Scríobh [[Alan Titley]] trí úrscéal, an chéad cheann an-chasta ar fad, ''Meirscrí na Treibhe''. Is scéal uafáis faoi chanablaigh i mBaile Átha Cliath é ''Stiall Fhial Feola'', agus is úrscéal stairiúil é ''An Fear Dána''.
|
