An difríocht idir athruithe ar: "An Airméin"

Is é an t-ainm atáa agthugann na hAirméanaigh féin ar a dtír ná Hayastan (Հայաստան), agus é bunaithe ar ainm an laoich mhiotasúilmhiotasaigh a chuir tús leis an tír, Haik nó Hayq. B'iad na comharsana a bhaist an t-ainm ''Armenia'' uirthi. Is dócha go raibh treibh láidir Airméanach ann a raibh an t-ainm sin uirthi. Tá ''Aram'' coitianta mar ainm Airméanach. D'fhéadfá a shíleadh go raibh taoiseach láidir ann arbh ainm dó Aram, agus gurbh iad lucht leanúna an taoisigh seo a thabhaigh an t-ainm sin don tír ansin.

Tír sheanársa is ea í an Airméin, agus tábhacht aici mar chumhacht réigiúndaréigiúnach i laethanta na [[An tSean-Róimh|sean-Róimhe]]. Tháinig na hAirméanaigh go dtí an Airméin thart faoin mbliain 600 roimh bhreith [[Íosa Críost|Chríost]], nuair a thit an tóin as an ríocht úd ''Urartu'' a bhí ann rompu. Ina dhiaidh sin, bhí an Airméin ina cúige Peirseach, agus na hAirméanaigh ar fiannas in arm an rí Pheirsigh. De thoradh fheachtas míleata [[Alastar Mór|Alastair Mhóir]], tháinig stáit nua ar an bhfód, ina measc ríocht Heilléanach na hAirméine, a bunaíodh sa bhliain 190 roimh bhreith Chríost. Nuair a bhí an stát seo i bpraidhmmbláth a chumhachta, idir na blianta 95 agus 66 roimh bhreith Chríost, chuimsigh sé na críocha ó Chugas go dtí [[an Liobáin]], an tSír agus oirthear na Tuirce, de réir gheograifegheografaíocht an lae inniu. Ar feadh tamaill, bhí an Airméin ar an stát isba cumhachtaíchumhachtaí soir ó [[Impireacht na Róimhe]]. Fuair an Róimh greim ar an Airméin sa bhliain 66 roimh bhreith Chríost, agus tháinig na hAirméanaigh faoi thionchar an Iarthair i gcúrsaí polaitíochta, cultúir, agus creidimh. Ba mhinic a bhí an Airméin ina cnámh spairne idir na Rómhánaigh agus na Peirsigh.

I ndeireadh na [[7ú haois|seachtú haoise]], tháinig na hArabaigh i gceannas ar an Airméin, tar éis dóibh frithbheartaíocht na n-uasal Airméanach a chloí. Nuair a bhí an Chailifeacht [[Ioslam|MhuslamachMhoslamach]] in ísle brí sa naoú haois, áfach, d'éirigh le Aiseot a hAon, sa bhliain [[886]], ríocht nua neamhspleách a chur ar bun san Airméin. Tháinig Aiseot a Dó i gcomharbas air, agus thug seisean na cathanna saoirse chun críche. An ríocht a bhí bunaithe ag an dá Aiseot, chuaigh sí i léig arís san aonú haois déag, agus chuir an tsíorchogaíocht agus na coimhlintí inmheánacha deireadh le neamhspleáchas na tíre. Shealbhaigh an Biosáintiam na cúigí Airméanacha ceann i ndiaidh a chéile, ach d'éirigh le teifigh ón Airméin prionsacht bheag neamhspleách, an Mhion-Airméin, a chur ar bun in oirdheisceart na Mion-Áise, sa réigiún ar a dtugtaí [[an Chilic]] sa tseanársaíocht. Chuaigh an ríocht bheag seo i dtuaillimídtuilleamaí na gCrosáidithe le haghaidh fortachta in aghaidh na mBiosántach agus na MuslamachMoslamach. Sa bhliain [[1342]], thit an ríocht le muintir Lusignan, teaghlach uasal de Chrosáidirí a bhí bunaithe sa Chipir. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, ghabh na [[Mamalúcaigh]] Éigipteacha an Airméin, agus ansin, fuair [[an Impireacht Otamánach]] seilbh ar an tír.

Sa seachtú cogadh idir an Tuirc Otamánach agus [[Impireacht na Rúise]], sna blianta [[1828]]-[[1829]], d'éirigh leis na Rúisigh an leath thoir den Airméin a sciobadh ó na Turcaigh. Nuair a cuireadh an naoú cogadh idir an dá ríocht sin, sna blianta [[1877]]-[[1878]], bhí an Ríocht Otamánach idir dhá thine Bhealtaine, agus géarchéim sna Balcáin san am céanna. Mar sin, ghéill na TuircighTurcaigh tuilleadh den Airméin don Rúis, go háirithe na cúigí úd Kars agus Ardahan.

I Mí an Aibreáin den bhliain [[1915]], chuaigh an ródach ar na hAirméanaigh sa Tuirc, nó b'ba ansin a thosaigh [[cinedhíothú na nAirméanach]]. Ba í gluaiseacht náisiúnaíoch na [[Turcaigh Óga|dTurcach Óg]] a tharraing an tubaiste seo anuas ar na hAirméanaigh, nó theastaigh uathu stát náisiúnta a dhéanamh den Tuirc, in áit an stáit ilnáisiúnta Otamánaigh.

Ar an seachtú lá de Mhí na Nollag sa bhliain [[1988]], rinne [[Crith talún|talamhchrith]] millteanach an-léirscrios i Mori, réigiún i dtuaisceart na hAirméine. Fuair 25,000 duine bás san olltubaiste seo, agus fágadh cuid mhaith daoine amuigh gan fáras gan dídean i lár an gheimhridh. Ansin, d'fháiltigh an rialtas isteach lucht fortachta ó na tíortha Iartharacha, agus tháinig na sluaite móra acu, rud nach bhfacthas a leithéid roimhe sin sa stát Sóivéadach. Cé go bhfuair bunadh na háite cuidiú uathu, níor éirigh leis an Airméin riamh caoi cheart a chur ar infreastruchtúr an cheantair arís, agus cuireann iarsmaí an léirscriosta seo isteach ar fhorbairt eacnamaíoch an réigiúin i gcónaí.

Airméanaigh eitneacha is ea iad 97.9 % de mhuintir na tíre. CuirdínighCoirdínigh (1.3 %) agus Rúisigh (0.5 %) is ea iad an chuid is mó den fhuílleach, chomh maith le dornáin bheaga d'Úcráinigh, Aisírigh, Gréagaigh agus Seoirsigh. Bhí mionlach réasúnta mór d'Asarbaiseánaigh ann freisin, ach nuair a thosaigh an cogadh idir an Airméin agus an Asarbaiseáin, d'éalaigh an chuid ba mhó acu as an tír chomh sciobtha in Éirinn agus ab fhéidir leo. Sin é an rud a tharla d'Airméanaigh na hAsarbaiseáine chomh maith, nó shocraigh siad síos sna ceantair a bhí sealbhaithe ag na saighdiúirí nó na treallchogaithe Airméanacha.

Is í an Chríostaíocht an [[reiligiún]] is mó san Airméin. Bunaíodh Eaglais na hAirméine chomh fada siar leis an gcéad aois i ndiaidh bhreith Chríost, agus deirtear gur beirt Aspal de chuid an t[[Íosa Críost|Slánaitheora]] féin, Parthalán agus [[Naomh Iúdás Tadáias|Iúdás Tadáias]], a chuir tús léi, nuair a bhí siad ag misinéireacht san Airméin i lár na haoise. Sin é an tuige, fosta, go dtugtar "Eaglais Aspalda na hAirméine" ar eaglais náisiúnta na tíre. Baill den Eaglais seo is ea iad 93 % de mhuintir na hAirméine. Eaglais Ortadocsach Oirthearach atá ann, agus í an-tugtha dá cuid deasghnátha agus dá seanfhoirceadal. D'fhéadfá a rá go bhfuil sí cosúil leis an Eaglais Choptach agus leis an Eaglais Shíreach. Tá Caitlicigh ann chomh maith. Tá dhá chineál Caitliceach ann dháiríre, idir Chaitlicigh Rómhánacha agus Chaitlicigh Airméanacha. An dara dream acu, tugann siad urraim don Phápa, ach san am céanna, cloíonn siad leis na deasghnátha Airméanacha. Tá dornán beag Airméanach ag dul leis na heaglaisí beaga Protastúnacha freisin. Maidir leis na CuirdínighCoirdínigh in iarthar na tíre, tá creideamh traidisiúnta - ''Yazideachas'' - dá gcuid féin acu.

Ní mhaireann ach an corr-MhuslamachMhoslamach san Airméin inniu. MuslamaighMoslamaigh ab ea iad na hAsarbaiseánaigh a raibh cónaí orthu sa tír roimh an gcogadh, chomh maith le cuid de na CuirdínighCoirdínigh, ach theith siad lena n-anam nuair a d'éirigh idir an Airméin agus an Asarbaiseáin.

Nuair a bhain an Airméin amach a saoirse arís, vótáladh Levon Ter-Petrossian isteach mar Uachtarán, agus níos mó ná ceithrearceathrar duine as gach cúigear ag tacú leis. Sa bhliain [[1996]], d'éirigh na toghcháin leis arís, ach b'éigean dó éirí as i ndiaidh dhá bhliain, agus na daoine ag cur in aghaidh a chuid polasaithe i leith Karabagh. B'Ba é an Príomh-Aire Robert Kocharyan a tháinig ina áit. Ar an [[27 Deireadh Fómhair|27ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair]], [[1999]], feallmharaíodh Ceann Comhairle na Pairliminte Karen Demirchian agus an Príomh-Aire Vazgen Sargsian, maille le seisear eile.<ref>http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,33337,00.html</ref> Ina dhiaidh sin, bhí saol polaitiúil na tíre ina phraiseach ar feadh tamaill, agus an freasúra ag cur brú ar Kocharyan scor den Uachtaránacht. Bhí Kocharyan ábalta, áfach, na trioblóidí seo a chloí.

Is é an aidhm a chuir na hAirméanaigh rompu i ndiaidh bhlianta dorcha an tSóivéadachais ná poblacht dhaonlathach den déantús Iartharach a chur ar bun. Mar sin féin, is é an breithiúnas atá tugtha ag breathnóirí idirnáisiúnta ar shaol polaitiúil na tíre nach mbíonn na toghcháin ná na reifreannareifrinn thar moladhmholadh beirte. Ón taobh eile de, níl an Airméin leath chomh dona le formhór mór na bpoblachtaí iar-Shóivéadacha.

Tá [[Airméinis|teanga]] agus [[aibítir Airméanach|aibítir]] dá gcuid féin ag na hAirméanaigh, agus b'ba é [[Movses Khorenatsi]] sa chúigiú haois i ndiaidh bhreith Chríost a chuir bun leis an litríocht Airméanach. Chum sé saothar mór staraíochta a d'fhéadfá a chur i gcomparáid le [[Foras Feasa ar Éirinn]] le [[Seathrún Céitinn]]. Cur síos a bhí ann ar réamhstair na nAirméanach, agus dearcadh criticiúil ag an scríbhneoir ar na foinsí eile. Is iomaí craiceann a chuir litríocht na nAirméanach di ina dhiaidh sin. Sa naoú haois déag, tháinig an Nua-Airméinis in áit na hAirméinise Clasaicí, agus bhí scríbhneoirí ar nós [[Mikael Nalbandian]] ag iarraidh cuma na nua-aoise a chur ar an litríocht.