Vicipéid

An difríocht idir athruithe ar: "An Meán-domhan"

Browse history interactively
← Gabh chuig an difear roimhe seoAn chéad dhifear eile →
Content deleted Content added
VisualWikitext
No edit summary
mioncheartuithe
Líne 11:
=== Aman ===
 
In Aman a bhí cónaí ar na ''Valar'', is é sin, ar na "miondéithe" nó na hardaingil a bhí cosúil le déithe na [[miotaseolaíocht]]aí [[An tSean-Ghréig|Gréagacha]], [[An tSean-Róimh|Rómhánacha]] agus [[An Ghearmáin|Gearmánacha]]. Ós rud é gur [[Caitliceach]] cráifeach ab ea é Tolkien, ba leasc leis ollchruinne mhiotasúil a chruthú nach mbeadh aon [[Dia]] amháin os a cionn, agus mar sin, chuir sé Eru Ilúvatar ag rialú Arda. Ón taobh eile de, bhí dúil aige riamh sna miotaseolaíochtaí réamh-Chríostaí agus ina gcuid déithe freisin, agus chruthaigh sé na ''Valar''. B'as Aman ó dhúchas do na hEilbh, na h''Eldar'', chomh maith.
 
=== Númenór ===
 
Bhí an t-oileán úd ''Númenór'' suite san Fharraige Mhór - nó sna Farraigí Dealaitheacha, ''The Sundering Seas'' - idir Aman agus an Meán-Domhan. Bhronn na ''Valar'' ar naan Daoinegcine daonna é, ó tháinig na Daoine chun fortachta do na hEilbh le linn Chogadh na Seod, cogadh a chuir na hEilbh ar MorgothMhorgoth, an ''Vala'' a d'iompaigh ina "dhiabhal". Mar sin, thug muintir Númenór ''Yôzâyan'', nó Tír an Bhronntanais, ar Númenór ina dteanga féin, an teanga ''Adûnaic''. Bhí teangacha na nEalbh, an teanga ''Sindarin'' agus an teanga ''Quenya'', á labhairt is á staidéar go forleathan i Númenór.
 
Bhí déanamh na réalta ar Oileán Númenór, agus é roinnte ina shé réigiún: an cúig leathinis (Andustar, Hyarnustar, Hyarrostar, Orrostar agus Forostar) agus an séú réigiún i lár an oileáin (Mittalmar). I lár Mittalmar a bhí sliabh Meneltarma, agus ar mhullach an tsléibhe, thagadh slua mór de mhuintir an oileáin le chéile trí huaire in aghaidh na bliana, le h''Erukyermë'' (teacht an Earraigh), ''Erulaitalë'' (lár an tsamhraidh) agus ''Eruhantalë'' (altú an fhómhair) a cheiliúradh agus buíochas is urraim a thabhairt d'Eru Ilúvatar. B'Ba é Armenelos príomhchathair Númenór, agus bhí an cuan úd Rómenna in oirthear an oileáin suite taobh istigh de chríocha Mittalmar, idir an dá leathinis úd Orrostar agus Hyarrostar.
 
D'iompaigh muintir Númenór ina seoltóirí agus ina mairnéalaigh mhóra, go háirithe faoi cheannas Vëantur, a bhí ina cheannasaí ar chabhlach an rí (tá cur síos air seo le léamh sa scéal ''Aldarion and Erendis'', sa leabhar ''Unfinished Tales''). Bhí sé de gheasa orthu, áfach, gan seoladh chomh fada siar leis an Ríocht Bheannaithe. I rith an ama, thosaigh an cosc seo ag cur isteach orthu, ó shíl siad go mbeadh neamhbhásmhaireacht agus saol síoraí suthain ar fáil sna Tailte Neamhbhásmhara. Sa deireadh, d'éirigh siad as Eru Ilúvatar a urramú agus teangacha na nEalbh a labhairt. Ansin, ghléas an rí Ar-Pharazôn fórsa sluaíochta de longa leis an Ríocht Bheannaithe a ionsaí agus an neamhbhásmhaireacht a bhaint amach do na Daoine le lámh láidir. Nuair a chuaigh an fórsa sluaíochta i dtír thiar in Aman, áfach, tháinig feirg ar Eru Ilúvatar, agus bhain sé an Bronntanas de na Daoine: chuir sé Númenór i dtóin phoill leis an gcuid is mó de mhuintir an oileáin.
 
Ar dtús, diosca mín leibhéalta ab ea é Imbar. Nuair a chuaigh muintir Númenór in anuabhar air, áfach, chuir Eru Ilúvatar athrú cuma ar an domhan: bhain sé an Ríocht Bheannaithe de dhromchla an Domhain, agus rinne sé liathróid de: anois, má chuaigh longa na ndaoine ar lorg Aman, níor tháinig siad sa deireadh ach ar an áit ar imigh siad. Ina dhiaidh sin féin, áfach, bhí longa draíochta na nEalbh in ann Aman a bhaint amach agus an "Cosán Díreach" (''The Straight Path'') nó an "Bealach Caillte" (''The Lost Road'') á thaisteal acu.
 
Samhailchomhartha tábhachtach é an "Cosán Díreach" i miotaseolaíocht phríobháideach Tolkien. D'fhéadfá a rá go seasann léirscrios Númenór do thitim an chine dhaonna, don dóigh ar chaill an duine an ceangal díreach do Dhia agus an caidreamh nádúrtha a bhí aige Leisean.
 
=== An Meán-Domhan féin ===
Line 31 ⟶ 33:
=== An Chéad Aois ===
 
An chuid is mó de na himeachtaí "staire" a luaigh Tolkien leis an gCéad Aois sa Mheán-Domhan, thit siad amach i mBeleriand. Taobh istigh de chríocha Beleriand, bhí ríochtaí folaithe na nEalbh: Doriath, arbh é an Rí Elu Thingol (Elwë Singollo) a rialaigh í, agus Gondolin, arbh é Turgon a bhunaigh í. Áit thábhachtach eile ab ea Nargothrond, dún daingnithe arbh é an tEalbh Finrod Felagund a bhunaigh é. Thoir sna Sléibhte Gorma a bhí cónaí ar na hAbhaic, agus iad tar éis dhá chathair mhóra a ghearradh sa chloch, Belegost agus Nogrod. Bhí an abhainn mhór úd Sirion ag rith idir Oirthear agus Iarthar Beleriand. San Oirthear, bhí ríocht Ossiriand in inbhear na habhann úd Gelion - b'ba í Ossiriand ríocht na treibhe sí ar a dtugtar na hEilbh Liatha. Taobh thuaidh de BeleriandBheleriand, bhí na réigiúin úd Nevrast, Hithluin, agus Dor-lómin, chomh maith le Sléibhte an Iarainn (''Iron Mountains''), áit a raibh Angband, dún Melkor. B'Ba é Cogadh na Feirge (''War of Wrath'') idir lucht leanúna na ''Valar'' agus sluaite armtha Melkor a chuir deireadh leis an gCéad Aois.
 
=== An Dara agus an Tríú hAois ===
Sa Dara agus sa Tríú hAois, b'ba iad na réigiúin ba tábhachtaí in Iarthar an Mheán-domhain ná Eriador, Gondor, Sléibhte an Cheo, agus gleannta na habhann móire úd Anduin. Is iad na Sléibhte Gorma, nó Ered Luin, teorainn nádúrtha Eriador san iarthar, agus iad ag rith in aice leis an bhfarraige. Tá Mithlond, nó na Cuanta Liatha (''Grey Havens''), suite in Inbhear Lhûn: is ansin a théann na hEilbh ar bord loinge le haghaidh a thabhairt ar an Ríocht Bheannaithe. Mar a chonaic muid thuas, ní féidir an Ríocht Bheannaithe a shroicheadh ón Meán-Domhan a thuilleadh, ach amháin le longa draíochta na nEalbh, agus iad in ann an BealachCosán Díreach (''the Straight Path'') a sheoladh go dtí Valinor.
 
Is iad Sléibhte an Cheo teorainn nádúrtha Eriador thoir. Ritheann an sliabhraon seo ón tuaisceart a fhad le hIsengard, nó Orthanc, áit a bhfuil cónaí ar an draíodóir Saruman. I Sléibhte an Cheo a ghearr na hAbhaic an chathair is mó agus is áille dá gcuid riamh, ''Khâzad-dum'' nó ''Moria''.
 
 
In Eriador a bhunaigh iarsmaí mhuintir Númenór an ríocht úd Arnor, nó Tír an Rí. Níos déanaí, thit an ríocht seo as a chéile ina trí mhionríocht, mar atá, Arthedain, Cardolan, agus Rhudaur. Nuair a thit imeachtaí Thiarna na bhFáinne amach, áfach, bhí na ríochtaí seo ligthe i ndearmad cheana féin. Bhí tír na Hobad, nó an tSír (''the Shire''), suite in Eriador freisin, chomh maith le hImladris nó Rivendell, áitreabh de chuid na nEalbh, cóngarach do thaobh thiar Shléibhte an Cheo. B'Ba é an tEalbh Elrond a bhí i gceannas ar mhuintir Rivendell, agus é ina sheanchaí mór acu, ó bhí sé beo ó laethanta na Chéad Aoise anuas.
 
Taobh thoir de Shléibhte an Cheo, bhí an réigiún mór úd ''Rhovanion'', chomh maith le ''Lothlórien'', tír de chuid na nEalbh, agus Galadriel ina banríon uirthi. Píosa maith ó theas, bhí coill Fangorn, agus an tEinteach - sórt fathach i riocht crainn - Crannfhéasóg (''Treebeard'') ag rialú ansin. Ritheann an abhainn úd Anduin trí Lothlórien, agus taobh thoir de Fangorn. Aniar ón abhainn a bhí an Choill Dhuairc, nó ''Mirkwood''. Níos faide soir fós a bhí Erebor, nó an Sliabh Uaigneach, agus an dragan Smaug ag cur faoi ansin,. chomhAnsin maith leisatá an gcathairchathair úd Gleannán (''Dale'') freisin. Daoine daonna iad muintir na cathrach sin, agus a lán caidrimh acu leis na hAbhaic.
 
Taobh theas agus thoir de Shléibhte an Cheo a bhí ríocht na Rochann - is é an leagan Béarla a bhí ag Tolkien ná ''Rohan'', ach san iarfhocal a chuir sé le ''Tiarna na bhFáinní'', dúirt sé go bhfuil Rohan "bunaithe ar an bhfoirm Rochann, seanfhoirm Rochand", agus mar sin, is féidir Rocha nó tír na Rochann a thabhairt uirthi as Gaeilge. Bhí na Rochannaigh ina gcomhghuaillithe ag muintir Gondor, a raibh a dtír suite taobh theas de Rochainn. De shliocht Númenór ab ea iad muintir Gondor. Taobh thoir de Gondor, bhí Mordor suite, tír a bhí timpeallaithe ag na sléibhte ó thrí thaobh, agus b'ansin a bhí cónaí ar Sauron, an Tiarna Dubh, sa Túr Dorcha, nó Barad-dûr. Bhí na tailte ó theas ó Gondor - Harad, nó an Deisceart - faoi fhorlámhas Sauron, agus a muintir naimhdeach do Gondor.
Line 89 ⟶ 91:
* '''Minas Tirith''' ("Túr an Gharda"), príomhchathair Gondor. (Seanainm: ''Minas Anor'' nó Túr na Gréine. Nuair a ghabh Sauron Minas Ithil, fuair Minas Anor an t-ainm nua.)
 
* '''Morannon''' nó ''an Geata Dubh'' (''the Black Gate'') - b'ba é seo an bealach isteach i Mordor, sa bhearna idir Ephel Dúath agus Ered Lithui. An té a rachadh isteach anseo, gheobhadh sé roimhe an gleann úd Udûn; i ndiaidh dó Udûn a chur de chaithfeadh sé teacht trí gheata eile fós, ''Carach Angren'' nó an Béal Iarainn (Béarla: ''Isenmouthe'') le Gorgoroth a bhaint amach.
 
* '''Mordor''', ríocht Sauron san Oirthear, agus na sléibhte á timpeallú ó thrí thaobh: Ered Lithui sa Tuaisceart agus Ephel Dúath san Iarthar agus sa Deisceart. Bhí gleann dubh domhain in Iar-Thuaisceart Mordor, Gleann Udûn, agus ní raibh sé indéanta daingean Sauron, Barad-dûr nó an Túr Dorcha, a bhaint amach gan dul tríd an ngleann seo. Siar ó dheas ó Barad-dûr a bhí Machaire Gorgoroth, agus tailte ní ba mhéithe níos faide ó dheas, i Núrn, agus bhí na tailte sin á saothrú le bia a sholáthar do shluaite cogaidh Sauron. Bhí loch mór ansin freisin, Muir Núrnen.
Line 95 ⟶ 97:
* '''Orodruin''' (''Sliabh na Tine'') nó ''Amon Amarth'' (''Sliabh na Cinniúna''): bolcán i Machaire Gorgoroth, Mordor. Le tine an bholcáin seo a théigh Sauron an t-ór le haghaidh an tAon Fháinne Amháin, agus ní leáfadh aon tine eile é.
 
* '''Pelennor''': b'ba iad ''Páirceanna Pelennor'' na tailte talmhaíochta timpeall ar Minas Tirith, taobh istigh de Rammas Echor.
 
* '''Rhûn''': "An tOirthear" i dteanga na nEalbh. Go bunúsach, níor thug Tolkien mórán eolais don léitheoir ar an gcuid seo den Mheán-Domhan, ach amháin go raibh daoine ina gcónaí ansin nach raibh cairdiúil i leith mhuintir Gondor agus na Rochann, agus iad sásta dul i gcomhghuaillíocht le Sauron ina n-aghaidh.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Meán-domhan"