Leagan ó 03:23, 16 Eanáir 2012 athraigh Panu Petteri Höglund (plé \| dréachtaí) Confirmed users 12,289 edits No edit summary ← Gabh chuig an difear roimhe seo		Leagan ó 00:36, 22 Eanáir 2012 athraigh cealaigh Cckkab~gawiki (plé \| dréachtaí) 501 edits [-[-]-] An chéad dhifear eile →
Líne 1: [[Íomhá:Gaeilig in Uladh.jpg\|thumb\| An céatadán de na daoine i ngach limistéar riaracháin in [[Cúige Uladh\|Ultaibh]] a bhfuil cumas acu [[Gaeilge]] a labhairt. (Contaetha de Phoblacht na hÉireann agus réimsí comhairle Dúiche Thuaisceart Éireann. ]] Is [[canúint]] de chuid na [[Gaeilge]] í '''Gaeilge Uladh'''. Go bunúsach, is ionann Gaeilge Uladh inniu agus Gaeilge [[Contae Dhún na nGall\|Thír Chonaill]], ó chuaigh na canúintí dúchasacha in éag in Oirthear [[Uladh]] sa chéad leath den ~~fhíchiú~~[[20ú haois]]. Tá difríochtaí suntasacha idir Gaeilge Uladh agus na canúintí eile. Ós rud é go raibh an-údarás ag [[Gaeilge na Mumhan]] nuair a bhí teanga liteartha na Gaeilge á hathbheochan sa chéad leath den fhichiú haois, ba bheag duine taobh amuigh de [[~~Tír~~Contae ~~Chonaill~~Dhún na nGall\|Thír Chonaill]] a raibh eolas aige ar chanúint an chúige. Inniu féin, bíonn foghlaimeoirí na teanga níos aineolaí ar shaintréithre Ghaeilge Uladh ná ar na canúintí eile. Mar sin, ní bhíonn eagarthóirí na [[Meáin chumarsáide na hÉireann\|meán Gaeilge]] sásta gan [[Gramadach na Gaeilge\|ghramadach]] na ~~scríbhneoirí~~[[scríbhneoir]]í Ultacha a cheartú agus a chaighdeánú le lámh láidir, siúd is go mbeidís iontach fáiltiúil roimh chanúnachas de chuid na [[Mumhan]]. Ós rud é go bhfuil formhór mór na ~~nGaeilgeoirí~~n[[Gaeilgeoir]]í tar éis súil a chaitheamh ar chlasaicigh na [[Mumhan]], ar nós [[Peig Sayers\|Peig]] agus [[An tOileánach]], tá sé sábháilte a chreidiúint go dtuigfidh na léitheoirí an chanúint. Ní bhíonn na clasaicigh Ultacha á léamh chomh forleathan sin, áfach. Na canúintí a labhraítí roimhe seo in Oirthear Uladh, bhí siad an-chosúil le [[Gaeilge na hAlban]]. An cineál Gaeilge atá fágtha beo i dTír Chonaill inniu, agus í á foghlaim ag na Gaeilgeoirí sna Sé Chontae fosta, tá sí sách difriúil le Gaeilge na hAlban, bíodh go bhfuil cuid mhaith comhthréithre ag an dá chanúint sin i gcónaí. == Fuaimniú == Tá fuaimniú Ghaeilge Uladh sách coimeádach, rud a fhágann nach bhfuil litriú caighdeánaithe an lae inniu chomh hoiriúnach don chanúint seo agus atá se don dá phríomhchanúint eile. Thar aon rud eile, is mar fhocail dhá shiolla a fhuaimnítear ''draíocht'', ''ríocht'' agus focail chosúla eile. Mar sin, d'fhreastlódh an seanlitriú - ''draoidheacht'', ''rídheacht'' - níos fearr ar fhocail den chineál seo.▼ ▲Tá fuaimniú Ghaeilge Uladh sách coimeádach, rud a fhágann nach bhfuil litriú [[An Caighdeán Oifigiúil\|caighdeánaithe]] an lae inniu chomh hoiriúnach don chanúint seo agus atá se don dá phríomhchanúint eile. Thar aon rud eile, is mar fhocail dhá shiolla a fhuaimnítear ''draíocht'', ''ríocht'' agus focail chosúla eile. Mar sin, d'fhreastlódh an seanlitriú - ''draoidheacht'', ''rídheacht'' - níos fearr ar fhocail den chineál seo. I bhfocail den chineál seo, is ar éigean má chloistear an ''-ch-'' ar aon nós. San am céanna, áfach, bíonn an guta úd "a" roimh an "-ch-" le haithint go soiléir - ní guta cúnta doiléir a dhéantar de i bhfuaimniú na nUltach. Line 14 ⟶ 16: Tabhair faoi deara freisin go bhfuil sé de chlaonadh san -ó- fhada in iarmhíreanna an mhodha choinníollaigh gus na haimsire fáisteanaí dingeadh isteach sa dara siolla i dtamhan an bhriathair, más briathar sioncópach atá againn, ar nós ''ceangail'': ''ceanglóchaidh'' ~ ''ceangólfaidh'', mar shampla. San fhuaimniú, níl anseo ach meititéis: [k'anglahi] ~[k'angalhi]. Cloiseann an tUltach foirmeacha na mbriathar cosúil le ''sábháil'' díreach mar a bheadh ''-ó-'' sáiteach den chineál chéanna ann, is é sin, cloiseann sé ''sábhálfaidh'' mar a bheadh ''sábhólfaidh'' ann, [sa:walhi], agus mar sin, is dual dó an fhoirm seo a athrú go ''sábhlófaidh'' [sa:wlahi]. Faoi thionchar na meititéise seo tagann foirmeacha cosúil le ''sábhlaíonn'' (in áit ''sábhálann'') in úsáid (cf. ''ceanglaíonn''). == Foirmeacha spleácha == Maireann cuid mhaith foirmeacha neamhrialta ag na briathra nach gceadaítear sa chaighdeán oifigiúil, go háirithe an t-idirdhealú idir na foirmeacha spleácha is na foirmeacha neamhspleácha san aimsir láithreach: ''gheibh/ní fhaigheann'' (''faigheann/ní fhaigheann'' an leagan caighdeánaithe - ón taobh eile de, is féidir ''go ngeibheann'' agus ''ní gheibheann'' a chloisteáil i nGaeilge na Mumhan), ''tchí/ní fheiceann'' (in áit ''feiceann/ní fheiceann'' an chaighdeáin oifigiúil - arís, is é ''cíonn/ní chíonn'' an rud a chloisfeá i gCúige Mumhan) 7rl.▼ ▲Maireann cuid mhaith foirmeacha neamhrialta ag na briathra nach gceadaítear sa chaighdeán oifigiúil, go háirithe an t-idirdhealú idir na foirmeacha spleácha is na foirmeacha neamhspleácha san aimsir láithreach: ''gheibh/ní fhaigheann'' (''faigheann/ní fhaigheann'' an leagan caighdeánaithe - ón taobh eile de, is féidir ''go ngeibheann'' agus ''ní gheibheann'' a chloisteáil i ~~nGaeilge~~n[[Gaeilge na Mumhan]]), ''tchí/ní fheiceann'' (in áit ''feiceann/ní fheiceann'' an chaighdeáin oifigiúil - arís, is é ''cíonn/ní chíonn'' an rud a chloisfeá i ~~gCúige~~g[[Cúige Mumhan]]) 7rl. Sna canúintí eile, is gnách uimhir uatha an ainmfhocail a urú ar lorg an ailt i ndiaidh an réamhfhocail shimplí: ''ag an bhfear''. Is é an tréith is suntasaí i nGaeilge Uladh go séimhnítear í: ''ag an fhear''. Thairis sin, cuirtear an réamhlitir ''t-'' roimh an ''s'' inséimhithe sa dá inscne: ''sa saol'' agus ''sa tsráid'' a deir an Caighdéan, ach is iad na leaganacha Ultacha ná ''ins an tsaol'' agus ''ins an tsráid''. Tabhair faoi deara go gcloistear an leagan ''ins an'', ''ins na'' go soiléir i gcanúint Uladh i gcónaí, siúd is go moltar ''sa'', ''san'', ''sna'' sa Chaighdeán. Line 20 ⟶ 24: Bíonn ''-adh'' (a fhuaimnítear mar ''u'' gairid) nó ''-ach'' (le "a" soiléir) go minic mar iarmhír ghinidigh ag ainmfhocail bhaininscneacha, beag beann ar an gcaighdeán oifigiúil: ''an stil - cró na stileach''; ''an tine - áit na tineadh''. Cosúil le [[Gaeilge Chonnacht]], cuireann canúint Uladh -s leathan leis an aimsir fháistineach agus an aimsir ghnáthláithreach sna clásail choibhneasta dhíreacha: ''is maith an rud a dhéanfas tú nuair a thiocfas ann duit'' ([[Séamus Ó Grianna]]). Tabhair faoi deara anseo gur clásail choibhneasta dhíreacha iad na clásail a thosaíonn le ''nuair'', go stairiúil. == Litríocht == Bíonn blas na canúna le haithint ar stíl na [[scríbhneoir]]í dúchasacha, cosúil le [[Séamus Ó Grianna]], [[Seosamh Mac Grianna]], [[Cathal Ó Searcaigh]], [[Micí Mac Gabhann]], [[Seán Bán Mac Meanman]], [[Aindrias Ó Baoill]], [[Pádraig Ó Baoighill]], agus go leor eile. Thairis sin, is féidir a rá gur imir an chanúint an-tionchar ar an gcineál Gaeilge a shaothraítear sna Sé Chontae. Bíonn blas na canúna le haithint ar stíl na scríbhneoirí dúchasacha, cosúil le [[Séamus Ó Grianna]], [[Seosamh Mac Grianna]], [[Cathal Ó Searcaigh]], [[Micí Mac Gabhann]], [[Seán Bán Mac Meanman]], [[Aindrias Ó Baoill]], [[Pádraig Ó Baoighill]], agus go leor eile. Thairis sin, is féidir a rá gur imir an chanúint an-tionchar ar an gcineál Gaeilge a shaothraítear sna Sé Chontae. Tá iarsmaí deireanacha na canúna a labhraítí sna Sé Chontae anallód le fáil i saothar na [[Filíocht\|seanfhilí]], ar nós [[Art Mac Cumhthaigh\|Airt Mhic Chumhthaigh]], [[Peadar Ó Doirnín\|Pheadair Uí Dhoirnín]], [[Cathal Buí Mac Giolla Ghunna\|Chathail Bhuí]], agus [[Art Mac Bionaid\|Airt Mhic Bhionaid]]. == Foclóirín Ghaeilge Uladh == Line 95 ⟶ 103: * MAC GIOLLA DOMHNAIGH, Gearóid agus Gearóid STOCKMAN (Eag.): ''Athchló Uladh.'' Comhaltas Uladh, Béal Feirste 1991 (béaloideas) Oirthear Uladh: Aontroim, Reachrainn * [[Seosamh Mac Grianna\|MAC GRIANNA, Seosamh]]: ''An Druma Mór''. An Gúm, Baile Átha Cliath 1991 (úrscéal) Na Rosa :::- ''Pádraic Ó Conaire agus Aistí Eile''. An Gúm, Baile Átha Cliath 1986 (aistí) Na Rosa :::- ''Dá mBíodh Ruball ar an Éan''. An Gúm, Baile Átha Cliath 1992 (úrscéal gan chríochnú) Na Rosa Line 146 ⟶ 154: * Ó LAIGHIN, Donnchadh C.: ''An Bealach go Dún Ulún''. Scéalta Seanchais agus Amhráin Nuachumtha as Cill Charthaigh. Cló Iar-Chonnachta, Indreabhán, Conamara 2004 Cill Charthaigh * [[Cathal Ó SEARCAIGH\|Ó SEARCAIGH, Cathal]]: ''Seal i Neipeal''. Cló Iar-Chonnachta, Indreabhán, Conamara 2004 (leabhar taistil) Gort an Choirce * Ó SEARCAIGH, Séamus: ''Beatha Cholm Cille''. An Gúm, Baile Átha Cliath 1997 Na Rosa

An difríocht idir athruithe ar: "Canúint Ghaeilge Uladh"