An difríocht idir athruithe ar: "An Íoslainn"
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Líne 94:
Is beag [[planda]] nó ainmhí a tháinig chun na hÍoslainne ó dheireadh na h[[oighearaois]]e 10,000 bliain ó shin. Tá eolas ar thuairim is 1,300 [[feithid]] ann, méid atá sách íseal le hais a bhfuil le fáil i dtíortha eile. Níl [[Reiptíl|reiptílí]] ann, agus ní bhfuair na chéad daoine rompu ach sineach amháin, an [[madra rua]] Artach, ainmhí a bhain amach an Íoslainn thar an bhfarraige reoite i ndeireadh na hoighearoise.
[[Coill]]te beithe agus tundra is dual don Íoslainn, cé nach bhfuil fásra ar bith le fáil i dtrí cheathrú den tír; tá [[féar]] ann freisin agus é á ithe ag [[beith]]ígh. Bhíodh coillte beithe (''Betula pubescens'') le fáil i gcuid mhaith den deisceart,<ref>Deirtear in ''Íslendingabók'', cuntas le [[Ari Þorgilsson]] (1067–1148 AD) ar lonnaíocht na tíre: "Í þann tíþ Ísland viþi vaxit á miþli fiallz oc fiöro" (''Ag an am sin bhí an Íoslainn faoi chrainn idir na sléibhte agus an trá''): http://archive.org/details/slendingabkersk00smgoog.</ref> ach chuir daoine isteach go mór ar an bhfód éadrom bolcánach agus ar an mbeagán [[Speiceas|spéiceas]] a bhí ann. Baineadh an-úsáid as na [[coillte]] le haghaidh [[breosla]] agus [[adhmad]] tógála, agus tharla creimeadh de bharr an dí[[Foraois|fhoraois]]<nowiki/>ithe, rud a bhac ar athfhás na m[[Ainmhí|beithí]]. Anois níl ach roinnt bheag beithí ann, cé go ndearnadh coillte nua a chur agus crainn iasachta san áireamh.
Ar na hainmhithe atá le fáil san Íoslainn anois tá caoirigh, beithígh, [[cearc]]a, [[gabhair]] agus [[Capall|capaill]] láidre dúchasacha. Is iomaí saghas [[Iasc|éisc]] atá le fáil ann, agus iad ar bhreis is leath na n-easportálacha. Tá [[Sionnach|madraí rua]] ann, [[luch]]a, [[francaigh]], [[coinín]]í, [[minc]]eanna agus [[réinfhia]]nna. Tagann béir bhána ó am go chéile agus cnoic oighir á n-iompar ón [[An Ghraonlainn|nGríonlainn]]. Tá éin go leor ann – [[Faoileán (baill d'fhine na Laridae)|faoileáin]], fuipíní, [[Meirleach mara|meirligh]] mhara agus [[Saidhbhéar|saidhbhéir]]. Tá [[Míol mór|míolta móra]] le feiceáil, agus iad á [[Seilg míolta móra|seilg]] mar [[Bia|bhia]] agus ar son an [[taighde]]. <ref>[http://www.hafro.is/undir_eng.php?ID=15&REF=2 Marine Research Institute: Cetaceans]</ref>
Líne 107:
Bhí achrann, aighneas agus troid ann nó gur síníodh an Sean-Chúnant, rud a thug an Íoslainn faoi smacht [[Coróin|choróin]] na hIorua; nascadh ríochtaí na h[[An Iorua|Iorua]] agus na [[An Danmhairg|Danmhairge]] sa chuid dheiridh den [[14ú haois]], agus d’fhan an Íoslainn faoi smacht na ríochta nua. Ina dhiaidh sin bhí an tír ar an trá fholamh: bhí na daoine ag brath ar an [[talmhaíocht]], agus iad thíos le hithir neamhthorthúil, le brúchtanna bolcánacha agus le haeráid dhian.
Tháinig [[An Phlá Mhór|an phlá]] sna blianta 1402-1404 agus 1494-1495, agus cailleadh tuairim is leath an phobail gach uair.<ref>[http://archive.is/20120628222458/findarticles.com/p/articles/mi_m2279/is_n156/ai_20059971/pg_14 6th-10th century AD]</ref>
[[Íomhá:Christian III of Denmark (colors).jpg|clé|mion|Rí Christian III na Danmhairge, timpeall 1550]]
Timpeall lár an [[16ú haois]] thosaigh Rí Christian III na Danmhairge ag brú an [[Liútarachas|Liútarachais]] ar na daoine: baineadh an ceann d’[[easpag]] deireanach na hÍoslainne agus de bheirt mhac leis sa bhliain 1550, agus rinneadh príomhchreideamh na tíre den Liútarachas.
Sa [[17ú haois|17ú]] agus san [[18ú haois]] chuir an Damhairg diansrianta le trádáil na hÍoslainne, agus rinne píoráidí ó [[Sasana|Shasana]], ón [[An Spáinn|Spáinn]] agus ón [[An Ailgéir|Ailgéir]] na cóstaí a chreachadh.
[[Íomhá:1783 Map of Iceland.jpg|mion|léarscáil, 1783]]
San 18ú haois mharaigh an [[Bolgach|bholgach]] tuairim is an triú cuid den phobal, agus sa bhliain 1783 bhrúcht bolcán darbh ainm Laki, rud ba chúis le breis is leath an eallaigh a mharú, le [[gorta]] mór agus le bás an ceathrú cuid den phobail nó mar sin, gan trácht ar smúit uafásach ar fud an domhain.
[[Íomhá:Portrait of Jón Sigurdsson-2.jpg|clé|mion|253x253px|[[Jón Sigurðsson]]]]
=== Neamhspleáchas ===
Line 123 ⟶ 124:
Sa Dara Cogadh Domhanda d’fhógair an Íoslainn, ar nós na Danmhairge, go raibh sí neodrach. Nuair a rinne [[an Ghearmáin]] an Danmhairg a fhorghabháil ar [[9 Aibreán]] [[1940]], dúirt parlaimint na hÍoslainne gur chóir do Rialtas na hÍoslainne údarás an Rí a ghlacadh chuici chun go bpléifeadh sé le gnóthaí eachtracha agus cúrsaí eile a mbíodh an Danmhairg ina mbun ar son na hÍoslainne. I gceann míosa ghabh fórsaí armtha na Breataine an tír, rud ab fhearr le mórán Íoslannach ná ionradh Gearmánach; sa bhliain 1941 tháinig fórsaí [[Meiriceá]]<nowiki/>nacha in ionad na Breataine, agus d’fhan siad ann mar arm forghabhála go ceann an Chogaidh.
[[Íomhá:6-inch naval gun overlooking Reykjavik Bay in Iceland, August 1940. H3124.jpg|mion|gunna, bá Reykjavik, Lúnasa 1940]]
Tháinig deireadh leis an socrú idir an Íoslainn agus an Danmhairg sa bhliain 1943, agus an bhliain ina dhiaidh sin vótáil 95% den phobal ar son bunreachta phoblachtaigh. Rinneadh poblacht den tír go foirmiúil ar [[17 Meitheamh]] [[1944]].
D’fhág na Meiriceánaigh an Íoslainn sa bhliain 1946; chuaigh an tír isteach in [[Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh|ECAT]] sa bhliain 1949, rud ba chúis le hagóidí; sa bhliain 1951 síníodh comhaontú cosanta leis na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]], tháinig [[Saighdiúir|saighdiúirí]] Meiriceánacha ar ais, agus níor imigh siad go dtí an bhliain 2006.
[[Íomhá:Marshall Plan poster.JPG|clé|mion|212x212px|cabhair Marshall]]
Neartaigh an [[Eacnamaíocht|geilleagar]] i ndiaidh an [[An Dara Cogadh Domhanda|Chogaidh]], a bhuíochas sin ar thionsclú na [[iascaireacht]]<nowiki/>a, ar chabhair Marshall, agus (dar le mórán) ar threisiú na trádála de bharr pholasaithe [[John Maynard Keynes|Keynes]]. Sna [[1970idí|seachtóidí]] rinne an Íoslainn a limistéar iascaireachta a fhairsingiú, rud a tharraing fearg na Breataine uirthi agus ba chúis le “hAighneas na dTrosc”. Fairsingíodh an geilleagar féin tar éis don Íoslainn dul sa Limistéar Eacnamaíoch Eorpach sa bhliain 1992, agus i gceann tamaill, sa bhliain 2003, beartaíodh ar scód a ligean le saothrú an airgeadais; bhí an-bhrabach le baint as seo, ach ba mhór an babhta ar na bancanna géarchéim eacnamaíoch na bliana 2008. Baineadh an bonn ón ''króna'' agus mhéadaigh an fiach náisiúnta nó go raibh sé ocht n-uaire níos mó ná an olltáirgeacht intíre.
Tá cánacha na hÍoslainne níos troma ná an meán san [[Eagraíocht um Chomhar agus Fhorbairt Eacnamaíochta|OECD]], cé go bhfuil siad níos lú ná mar atá sna tíortha eile Nordacha<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.heritage.org/index/country/iceland|teideal=Iceland Economy: Population, GDP, Inflation, Business, Trade, FDI, Corruption|language=en|work=www.heritage.org|dátarochtana=2019-01-28}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=http://data.oecd.org/tax/tax-revenue.htm|teideal=Tax - Tax revenue - OECD Data|language=en|work=theOECD|dátarochtana=2019-01-28}}</ref> .Tá córas leasa shóisialaigh ann den saghas atá le fáil i dtíortha Lochlannacha eile, agus é ag soláthar cúram comhchoiteann sláinte agus meánoideachais atá saor in aisce.<ref>http://www.borg.hi.is/ChildWelfare</ref>
Line 134 ⟶ 136:
== Polaitíocht ==
[[Íomhá:Katrin Jakobsdottir, undervisnings- forsknings- og kulturminister i Island, samt samarbejdsminister i Nordisk Ministerrad.jpg|right|170px|thumb|Katrin Jakobsdóttir, Príomh-Aire na hÍoslainne ó 2017]]
Bunaíodh an pharlaimint nua-aimseartha, an [[Alþingi]] sa bhliain [[1845]], ach athbhunú an tionóil a bhí ann sa bhliain [[930]] ba ea é i ndáiríre. Tá trí theachta is trí fichid sa rialtas sa lá atá inniu ann, agus toghtar iad gach ceathrú bliain. Is ceann stáit é an t-[[Uachtarán na hÍoslainne|uachtarán]], ach is é an [[príomh-Aire]] atá i gceannas ar an [[rialtas]]. De gnáth, ní bhíonn aon pháirtí amháin ábalta rialtas a chruthú ina aonar, agus is minic comhrialtas ann.
Line 141 ⟶ 143:
== Cultúr ==
=== Litríocht ===
[[Íomhá:Halldór Kiljan Laxness 1955.jpg|clé|mion|235x235px|[[Halldór Laxness]] ]]
Tá roinnt [[Scríbhneoir|scríbhneoirí]] rathúla ag an tír, mar shampla [[Halldór Laxness]] (é a bhuaigh [[Duais Nobel na Litríochta]] i [[1955]]), [[Guðmundur Kamban]], [[Tómas Guðmundsson]], [[Davíð Stefánsson]], [[Jón Thoroddsen]], [[Guðmundur G. Hagalín]], [[Þórbergur Þórðarson]] agus [[Jóhannes úr Kötlum]].
Taobh amuigh den tír féin, scríobh [[W. H. Auden]] agus [[Louis MacNeice]] na ''Letters From Iceland'' agus iad ag taisteal tríd an tír i [[1937]].
[[Íomhá:Sigur Rós band.jpg|mion|166x166px|[[Sigur Rós]]]]
=== Ceol ===
| |||