Vicipéid

An difríocht idir athruithe ar: "Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach"

Browse history interactively
← Gabh chuig an difear roimhe seoAn chéad dhifear eile →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Faraor go leor botún ann. Bhí orm "glanadh" a chur ann. ...
Líne 1:
[[Íomhá:DNA Overview2.png|mion|upright|Samhail de ghiota mhóilín ADN]]
Is é an t-'''aigéad dí-ocsairibeanúicléasach''' ('''ADN''' nó '''DNA'''<ref>''Deoxyribonucleic acid'' an Bhéarla</ref> an [[móilín]] ina bhfuil [[Géineolaíocht|cód géiniteach]] na n-[[orgánach]] le fáil. Orthu siúd tá ainmhithe, plandaí, [[prótaisteach|prótaistigh]], [[aircéach|aircéaigh]] agus [[baictéar|baictéir]].
 
Tá ADN le fáil i ngach [[Cill (bitheolaíocht)|cill]] san [[Orgánach uatrófach|orgánach]] agus deir le cealla cén [[próitéin]]í is cóir dóibh a dhéanamh. [[einsím]]í is ea an chuid is mó de na próitéiní seo. Sin é an fáth a dtugann [[Leanbh|páistí]] feinitíopaí[[feinitíopa]]í (tréithe) leo óna dtuismitheoirí, ar nós dhath an [[Craiceann|chraicinn]], na [[Gruaig|gruaige]] agus na [[An tsúil|súl]]. Tá cuid de ADN gach tuismitheora le fáil i ngach [[duine]].
 
Thaispeáin Watson is Crick i 1953 gurb é a bhíonn i ngach móilin den DNA i ngach cill [[Bitheolaíocht|bhitheolaíoch]] ná dís tointe[[Móilín|mhóilíní]] (suas le 2 mar fhad), gach ceann ina shaghas cóipe den cheann eile.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.siopa.ie/en/s-1-books/i-1702-freamh_an_eolais/i.aspx?id=1702|teideal=Fréamh an Eolais|údar=Hussey, Matt|dáta=2011|work=www.siopa.ie|dátarochtana=2020-04-25}}</ref> Bíonn na tointí seo leagtha amach taobh le chéile mar a bheadh [[dréimire]] ann, ach an dréimire casta ina [[héilics]], an déhéilics mar a thugtar uirthi, agus naisc idir fo-aonaid cheimiceacha ar leith ar na tointí, ar a dtugtar bun-[[Núicléitíd|núicléitídi]], ag feidhmiú mar na rungaí ar an dréimire casta.
Tá seichimh ADN “neamhchódúcháin” le fáil in ADN orgánaigh. Ní chódaíonn siad do sheichimh phróitéiní. Trascríobhtar cuid den ADN neamhchódúcháin i móilíní [[aigéad ribeanúicléasach|ARN neamhchódúcháin]], ar nós ARN traschuir, ARN ribeashómach agus ARN rialúcháin. Tá seichimh ann nach dtrascríobhtar ar chor ar bith agus nach fios cén fheidhm atá acu. Tá difríocht mhór idir an méid ADN neamhchódúcháin i spéicis dhifriúla. Mar shampla, ADN neamhchódúcháin is ea breis is 98% den ghéanóm daonna<ref>Elgar G. & Vavouri T. 2008. ‘Tuning in to the signals: non-coding sequence conservation in vertebrate genomes.’ ''Trends Genet''. '''24''' (7): 344–52. [http://www.cell.com/trends/genetics//retrieve/pii/S0168952508001510?_returnURL=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0168952508001510?showall=true]</ref> agus níl ach timpeall 2% de ghnáthghéanóm baictéarach déanta d’ADN neamhchódúcháin.
 
Níl ach 4 cinn de na núicléitídi seo sa DNA: na púiríní, adainín (A) is timín (T), agus na pirimidíní, citisín (c) is guainín (G).
Baineann víorais feidhm as ADN nó as ARN chun orgánaigh a ghalrú.<ref>Van Etten JL, Lane LC, Dunigan DD, ‘DNA viruses: the really big ones (giruses),’ ''Annual Review of Microbiology'', Volume 64, 2010, lgh 83–99. PMID 20690825, PMC 2936810, DOI 10.1146/annurev.micro.112408.134338</ref> I núicléas na cille is mó a dhéanann víorais ADN a mhacasamhlú, ach is gnách le víorais ARN é a dhéanamh sa [[cíteaplasma|chíteaplasma]].
 
Ní féidir ach na naisc A-T is C-G (bunphéirí a thugtar orthu seo) a bheith idir na tointí, agus mar sin, bíonn an dá thointe ina gcóipeanna scáthánacha nó inbhéartaithe dá chéile, an A i gceann amháin os comhair T sa cheann eile, is C i dtointe amháin i gcónaí os comhair G sa tointe eile.
== Struchtúr an ADN ==▼
 
Tá cuma héilics dhúbailte ar an ADN agus é ar dhealramh dréimire bhísigh. Péire núicléitídí is ea gach céim den dréimire. ▼
Is é ord na núicléitídí a litríonn na géinte agus a chinneann na treoracha i gcill ar bith chun feidhmeanna na cille a rialú is atáirgeadh na cille a chur chun tosaigh.
 
▲== Struchtúr an ADN ==
▲Tá cuma héilics dhúbailte ar an ADN agus é ar dhealramh dréimire bhísigh. Péire núicléitídí is ea gach céim den dréimire.
 
=== Núicléitídí ===
Is[[Íomhá:DNA móilínTranscription núicléitídand Translation.gif|mion|tras-scríbhinn agus éaistriúchán]]Tá na núicléitídí déanta de na heilimintí a leanas:
 
*dí-ocsairiobós, saghas siúcra le cúig adamh carbóin,
Line 19 ⟶ 23:
 
Ceithre chineál núicléitídí atá i nADN:
 
* [[adainín]] (A)
* tímín (T)
* [[cíotóisín]] (C)
* [[guainín]] (G)
<gallery>
Íomhá:Adenine.svg|Adainín (A)
Line 28 ⟶ 33:
Íomhá:Cytosine chemical structure.png|Cíotóisín (C)
Íomhá:Tymina.svg|Tímín (T)
</gallery>{{Glanadh}}[[Íomhá:DNA animation.gif|mion|Samhail]]Bíonn na tointí seo leagtha amach taobh le chéile mar a bheadh dréimire ann, ach an dréimire casta ina héilics, an déhéilics mar a thugtar uirthi, agus naisc idir fo-aonaid cheimiceacha ar leith ar na tointí, ar a  dtugtar bun-núicléitídi, ag feidhmiú mar na rungaí ar an dréimire casta. NH ach 4 cinn de na núicléitídi seo sa DNA: na púiríní, adainín (A) is timín (T), agus na pirimidíní, citisín (c) is guainín (G).<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Hussey, Matt|date=2011|url=http://www.Coiscéim,ie|title=Fréamh an Eolais|journal=|volume=Coiscéim|issue=}}</ref>
 
Ní féidir ach na naisc A-T is C-G (bunphéirí a thugtar orthu seo) a bheith idir na tointí, agus mar sin bíonn an dá thointe ina gcóipeanna scáthánacha nó inbhéartaithe dá chéile, an A i gceann amháin os comhair T sa cheann eile, is C i dtointe amháin i gcónaí os comhair G sa tointe eile.
 
Is é ord na núicléitídí a litríonn na géinte agus a chinneann na treoracha i gcill ar bith chun feidhmeanna na cille a rialú is atáirgeadh na cille a chur chun tosaigh.[[Íomhá:DNA animation.gif|mion]]
 
Tá rungaí an dréimire déanta de dhá bhun agus bun amháin ceangailte de gach cos. Tagann na bunanna le chéile sa lár: péireáiltear A agus T agus péireáiltear C agus G. Tá na bunanna ceangailte dá chéile ag naisc hidrigine.
 
Line 49 ⟶ 55:
Nuair a dhéantar cóip den ADN déantar dearmaid uaireanta. Tugtar [[sóchán|sócháin]] orthu, agus tá trí mhórchineál ann:
 
* ''Scrios'', nuair a fhágtar bun nó roinnt bunanna ar lár.
* ''Ionadú'', nuair a chuirtear bun nó roinnt bunanna in ionad buin eile sa seicheamh.
* ''Ionsá'', nuair a chuirtear bun breise nó bunanna breise isteach.
* ''Dúbailt'', nuair a athdhéantar seicheamh bunanna péireáilte.
 
Is féidir sócháin a rangú freisin de bharr an tionchair atá acu ar struchtúr agus ar fheidhmiú próitéiní. Uaireanta thugann sócháin bás an orgánaigh toisc nach bhfuil rath ar an bpróitéin a rinne an tADN. Os a choinne sin, is amhlaidh a bhraitheann an éabhlóid féin ar shócháin agus leagan nua de phróitéin ag dul ar sochar don orgánach.
[[Íomhá:DNA Transcription and Translation.gif|mion|tras-scríbhinn agus aistriúchán]]
 
== Sintéis phróitéiní ==
Tugtar [[géineolaíocht|géin]] ar an rannán de ADN a bhfuil treoir ann chun próitéin a dhéanamh. Tá seicheamh [[peiptíd|peiptíde]] amháin ar a laghad ag gach géin.<ref>Tá níos mó ná peiptíd amháin le fáil ina lán próitéiní casta, agus códaítear peiptídí leo féin. Tugtar le chéile ina dhiaidh sin iad trí [[spladhsáil ARN]].</ref> Déanann próitéiní struchtúir agus einsímí, agus is iad na heinsímí a dhéanann an chuid is mó den obair sna cealla. Tá próitéiní déanta de pheiptídí níos lú, agus déantar peiptídí d’aimínaigéid. Ní mór na haimínaigéid chearta a cheangal san ord ceart chun go ndéanfadh próitéin obair áirithe.
Line 64 ⟶ 68:
Déanann próitéiní ar nós polaiméaráis ARN na géinte atá códaithe a thrascríobh ar an teachtaire-ARN (mRNA/tARN). Ansin úsáidtear tARN aibí mar theimpléad chun go sintéiseodh an ribeasóm próitéin. Léann ribeasóim códón (trí phéire bunanna) a deir leis cén t-aimínaigéad a chur leis an bpróitéin. Scanálann an ribeasóm an tARN chun an phróitéin a dhéanamh. Déanann ARN eile darb ainm [[Aigéad ribeanúicléasach|ARN tarchuir]] an t-aimínaigéad ceart a mheaitseáil le gach códón.
 
== Stair thaighde an ADN ==
An dóchtúir Eilbhéiseach Friedrich Miescher ba thúisce a bhain ADN as cealla. Rinne sé é i 1869 agus é ag iniúchadh baictéirí sa bhrachadh i mbindealláin mháinliacha. Fuarthas an móilín i núicléas na gceall agus thug sé “nuiclein” air.<ref>Dahm, R., ‘Friedrich Miescher and the discovery of DNA,’ ''Dev Biol'', Volume 278, Issue 2, 2005, lgh 274–88, PMID 15680349</ref>
 
I 1928 fuair Frederick Griffith amach gurbh fhéidir tréithe den chineál “séimh” de ''Pneumococcus'' a aistriú go dtí an cineál “garbh” den bhaictéir céanna trí bhaictéirí “séimhe” maraithe a mheascadh leis an gcineál “garbh”.<ref>Lorenz M.G., Wackernagel W., ‘Bacterial gene transfer by natural genetic transformation in the environment,’ ''Microbiol. Rev.'', Volume 58, Issue 3, 1994, lgh 563–602, PMID 7968924, PMC 372978</ref> Chuir sé seo in iúl go soiléir den chéad uair go raibh eolas géiniteach in ADN.<ref>Chuir triail Avery–MacLeod–McCarty in iúl i 1943 gurbh é an tADN an prionsabal bunathraitheach.</ref><ref> Avery, Oswald T.; Colin M. MacLeod, Maclyn McCarty (1944-02-01). ‘Studies on the chemical nature of the substance inducing transformation of pneumococcal types: induction of transformation by a Desoxyribonucleic Acid fraction isolated from ''Pneumococcus'' Type III’ [http://www.jem.org/cgi/content/abstract/79/2/137]. ''Journal of Experimental Medicine'' 79 (2): 137–158. doi:10.1084/jem.79.2.137. PMC 2135445. PMID 19871359.</ref><ref>Fruton, Joseph S. 1999. ''Proteins, enzymes, genes: the interplay of chemistry and biology''. New Haven, Conn: Yale University Press. 438–440 ISBN 0-300-07608-8</ref>
 
Deimhníodh an bhaint a bhí ag ADN le hoidhreachtúlacht i 1952, nuair a thaispeáin Alfred Hershey agus Martha Chase gurb é an tADN comhábhar géiniteach an [[baictéarafagach|bhaictéarafagaigh]] T2.<ref>Hershey A.D. & Chase M. 1952. [http://www.jgp.org/cgi/content/abstract/36/1/39 Independent functions of viral protein and nucleic acid in growth of bacteriophage]. ''J Gen Physiol.'' '''36''':39-56</ref>
 
Sna 1950í fuair Erwin Chargaff amach<ref>Vischer E. & Chargaff E., ‘The separation and quantitative estimation of purines and pyrimidines in minute amounts’ [http://www.jbc.org/cgi/content/full/280/24/e21], ''J. Biol. Chem. '', Volume 176, 1948, lgh 703–714</ref> gurb ionann an méid tímín (T) i móilín ADN is an méid adaimín (A) atá ann, tríd is tríd. Fuair sé amach gurb é an scéal céanna ag guainín (G) agus ag cíotóisín (C) é. Tá an nochtadh seo achoimrithe i “rialacha Chargaff”.
 
Bhí aan obair samhailseo bunaithe ar íomhá díraonacháin X-gha ("Photo 51") a thóg [[Rosalind Franklin]] agus Raymond Gosling i Mí na Bealtaine 1952.<ref>Franklin R.E. & Gosling R.G., ‘Molecular configuration in sodium thymonucleate, ''Nature'', 1953, Volume 171, lgh 740–741</ref>[[File:Maclyn McCarty with Francis Crick and James D Watson - 10.1371 journal.pbio.0030341.g001-O.jpg|thumb|deas|260px|James D. Watson agus Francis Crick (ar dheis) le Maclyn McCarty (ar cléchlé) ]]
 
=== Watson agus Crick ===
Line 83 ⟶ 88:
Sa bhliain 1957 mhínigh Crick cén gaol a bhí idir ADN, ARN agus próitéiní.<ref>Crick F.H.C. [http://genome.wellcome.ac.uk/assets/wtx030893.pdf On degenerate templates and the adaptor hypothesis (PDF).] genome.wellcome.ac.uk (Lecture, 1955).</ref>
 
I 1958 thaispeáin triail Meselson–Stahl conas a chóipeáiltear ADN.<ref>Meselson M. and Stahl F.W. 1958. The Replication of DNA in ''Escherichia coli''. ''PNAS'' '''44''': 671–82 [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC528642/?tool=pubmed]</ref> Thaispeáin Crick agus a chomhghuaillithechomhghleacaithe go raibh an cód géiniteach bunaithe ar “chódóin,” tríríní bunanna gan forluí<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1968/ The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1968] Nobelprize.org Accessed 22 December 06</ref> As seo a fáisceadh an [[bitheolaíocht mhóilíneach| bhitheolaíocht mhóilíneach]].
 
Tá neart díospóireacht déanta faoi conas a fuair Watson agus Crick torthaí Franklin. Fuair Watson, Crick agus Maurice Wilkins an Duais Nobel i 1962 as an obair a rinne siad ar ADN – fuair Rosalind Franklin bás i 1958.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/wiki/Aigéad_dí-ocsairibeanúicléasach"