Cashtal yn Ard
Is tuama seomrach Neoiliteach i gCornaa, i bparóiste Maghal in Oileán Mhanann é Cashtal yn Ard.[1] Tá sé suite ar chnoc íseal ag breathnú amach ar chuid mhór den pharóiste agus trasna go Ceantar na Loch i Sasana.[2] Tochlaíodh an carn sna 1930í agus arís i 1999.[3] Tá sé ar cheann de na tuamaí meigiliteacha is suntasaí ar Oileán Mhanann.[4][5]
 | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Sonraí | ||||
| Cineál | Tuama Chluaidh  | |||
| ||||
Ainm
cuir in eagarCiallaíonn an t-ainm i nGaeilge Caiseal na hArda a thagraíonn d'airde coibhneasta an tsuímh. Ainm níos luaithe don láithreán ná Cashtal y Mucklagh y Vagileragh, rud a chiallaíonn Castle of the Field Pigsty.[6] D’fhéadfadh sé seo tagairt a dhéanamh don chaoi ar cuireadh réamhchúirt an tuama in oiriúint do tógáil muc.
Tugadh Cairn Ballachrink ar an tuama roimhe seo.[7]
Cur síos
cuir in eagarTá an tuama dátaithe go 2000 RCR agus tá sé ar cheann de na séadchomharthaí Neoiliteacha is fearr caomhnaithe ar Oileán Mhanann.[8] Tá an láithreán mór, le treoshuíomh siar-soir agus fad iomlán de 39m. Tá an tuama suite ar chnoc íseal a bhfuil radhairc fhairsing aige ar an tírdhreach mórthimpeall.[9][10] B’fhéidir gur léirigh sé seo go siombalach an chodarsnacht idir gníomhaíochtaí an ghnáthshaol a tharla ar thalamh íochtarach, agus na gníomhaíochtaí deasghnátha a bhí ar siúl sna cnoic.[9] Is dócha gur mar sheomra adhlactha amháin a tógadh an tuama ar dtús, ach de réir mar a fuair baill shuntasacha den phobal bás, leathnaíodh an suíomh chun freastal orthu.[4]
Is éard atá sa tuama ná réamhchúirt oscailte a théann chuig cúig cúig sheomra cloiche san oirthear. Tá an réamhchúirt 6.7mx 5.8m agus tá athchóiriú déanta air. Tá sé comhdhéanta de chlocha móra a bhfuil an ceann is mó acu 2.3m ar airde. Tá na seomraí cloiche atá taobh thoir de scartha le leaca cloiche ina sheasamh go cliathánach. Is é 1m an ceann is airde de na clocha a chuimsíonn na seomraí, as a laghdaíonn siad ansin i méid i dtreo an oirthir. Is é 1.2m meánleithead gach seomra.[11]
Rinneadh cur síos ar an tuama den chéad uair go luath sa 19ú haois nuair a bhí sé fós slán den chuid is mó. Rinneadh damáiste do phríomhchorp an chairn faoi lár an 19ú haois nuair a tógadh roinnt de na leaca cloiche a bhí sa charn adhlactha dronuilleogach 1.2m ar airde le húsáid chun tithe in aice láimhe a thógáil.[11] Tá sé seo tar éis na cúig sheomra níos lú a nochtadh.
Tochailtí
cuir in eagar
Thochail na seandálaithe HJ Fleure agus GJH Neely an suíomh sna 1930idí. Thángthas ar bhreochloiche agus sligí de photaireacht Neoiliteach le linn imscrúduithe ar na seomraí, chomh maith le ar a laghad 125 cloch dhuirlinge bán a fuarthas ag go leor suíomhanna seandálaíochta Manannacha.[4][12] Ní bhfuarthas aon chnámha le linn na tochailte seo, ach chuir Llewellynn Jewitt síos ar imscrúdú ársaíochta níos luaithe i 1885 a thuairiscigh go bhfuarthas blúirí cnámh duine óig:
under side stones, were pieces of bones; on the north, portions of a skull, suture open ; upper jaw bone, with teeth regular and sound of a young person, and other fragments; also pieces of two different urns, one of crushed granite and black, about two-thirds of an inch thick, the other thicker, red, and of more earthy material. Near the east end was a cist without covering stone or west side stone, with portions of bone in the north, and on the south end fragments of a smaller urn of crushed granite, thickly spangled with mica...
[13] B'fhéidir gur baineadh aon taisí daonna eile le linn suaitheadh níos luaithe.
Tharraing Fleure agus Neely aird ar an chosúlacht idir Cashtal yn Ard agus 'Tomba dei giganti' (Gaeilge: Tuama na bhFathach sa tSairdín agus Bridestones i Cheshire, Sasana.[10]
Tagairtí
cuir in eagar- ↑ "Cashtal Yn Ard".
- ↑ "Cashtal yn Ard".
- ↑ “Cashtal yn Ard”. Isle of Man. Dáta rochtana: 10 Nollaig 2020.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 McDonald, Neil (2012). "Isle of Man, A Megalithic Journey". Megalithic Publishing. ISBN 978-1-4475-9518-2.
- ↑ “Cashtal-yn-Ard”. The Megalithic Portal (4 Deireadh Fómhair 2003). Dáta rochtana: 10 Nollaig 2020.
- ↑ Radcliffe, Constance (4 November 1989). "HISTORY OF KIRK MAUGHOLD - Cashtal yn Ard". Isle of Man Family History Society Journal. XI.
- ↑ Kermode, P. M. C. (1930). List of Manx Antiquities. Douglas: Louis G. Meyer.
- ↑ “Cashtal yn Ard”. Visit Isle of Man. Dáta rochtana: 7 Nollaig 2020.
- ↑ 9.0 9.1 "Handbook of Landscape Archaeology" (2016): 294, 295. New York: Routledge.
- ↑ 10.0 10.1 Fleure, H. J. (1936). "Cashtal yn Ard, Isle of Man". The Antiquaries Journal XVI: 373–395.
- ↑ 11.0 11.1 “Cashtal Yn Ard”. iMuseum. Dáta rochtana: 7 Nollaig 2020.
- ↑ Kermode, P. M. C (15 December 1927). "Knoc y Doonee". Isle of Man Natural History and Antiquarian Society. 3: 241–249.
- ↑ Fleure, H. J.; Neely, G. J. (1936)