Seanteach an Cheathrair agus Fiche

Is é Seanteach an Cheathrair agus Fiche (Manainnis: Shenn-thie y Chiare as Feed) iar-ionad cruinnithe An Ceathrar agus Fiche, teach íochtair an Tinvaal, parlaimint Oileán Mhanann. Tá sé suite trasna na sráide ó Chashtal Rosien i mBaile an Chaistil (Balley Chashtal), iar-phríomhchathair Oileán Mhanann, i ndeisceart an oileáin. Baineadh úsáid as an bhfoirgneamh mar Theach an Cheathrair agus Fiche ó 1821 go dtí 1874, nuair a aistríodh an pharlaimint go Doolish.

Seanteach an Cheathrair agus Fiche
Sonraí
Cineál	Foirgneamh agus músaem náisiúnta
Foirgníocht	Eanáir 1821
Suíomh geografach
Limistéar riaracháin	Balley Chashtal, Oileán Mhanann
54° 04′ 24″ N, 4° 39′ 07″ O
Registered building (en)
Am	3 Feabhra 1984
Gníomhaíocht
Úinéir	An Ceathrar agus Fiche
Suíomh gréasáin oifigiúil	gov.im…

Roimh an mbliain 1821, ní raibh aon áras oifigiúil ag Teach an Cheathrair agus Fiche, ach bhuail siad le chéile ar dtús ag Cashtal Rosien, agus ina dhiaidh sin ag leabharlann Easpag Sodor agus Mhanann i mBaile an Chaistil. Tar éis cáineadh ón gCoimisiún Ríoga, dréachtaíodh pleananna do theach cruinnithe nua don Cheathrar agus Fiche i 1813, ach tar éis imní faoin gcostas, rinneadh iad a tharraingt siar agus a cheadú i 1819. Cuireadh an foirgneamh, a dhear Thomas Brine, i gcrích sa bhliain 1821. Bhí Teach an Cheathrair agus Fiche ann go dtí 1874, nuair a lean an Ceathrar agus Fiche príomhfheidhmeanna eile an oileáin agus bhog siad go Doolish. Tar éis dóibh bogadh, rinneadh brainse de Bhanc Dumbell, agus Banc Parr ina dhiaidh sin, den Seanteach. Sa bhliain 2000, cheannaigh Oidhreacht Náisiúnta Mhanann an foirgneamh agus thosaigh sé ag athchóiriú an tí go dtí an chaoi a raibh sé i 1866. Osclaíodh an foirgneamh don phobal mar mhúsaem i mí na Samhna 2001.

Cúlra

Is í parlaimint Oileán Mhanann — an Tinvaal — an pharlaimint is sine ar domhan faoi láthair. Meastar go ginearálta go bhfuil bunús leis sa 10ú haois, ach d'fhéadfadh sé dul siar chomh fada leis an 8ú haois. Ar dtús bhí Tinvaal de 32 ball i gceannas ar Ríocht na nOileán, agus tháinig leath dá ionadaithe ó Oileán Mhanann. Sa 12ú haois, thit sé seo go Tinvaal de 24 ball nuair a cailleadh na hoileáin Mhuileann agus Íle do Earra-Ghàidheal . Faoin 16ú haois, ba theach uachtarach agus íochtair a bhí sa Tinvaal; tugadh an Ceathrar agus Fiche ar an teach íochtair. Tháinig na baill le chéile an tráth sin go neamhrialta i gCaisleán Roisín, nuair a d'iarr Tiarna Mhanann nó duine dá bhreithiúna (briw) orthu cabhrú le saincheisteanna dlí agus cánachais. Lean an Ceathrar agus Fiche ag teacht le chéile i gCaisleán Roisín go dtí 1710, nuair a bhog siad go leabharlann Thomas Wilson (Easpag Sodor as Mannin) i mBaile an Chaistil. Go déanach san 18ú haois tháinig siad le chéile fós sa leabharlann, agus thuairiscigh Coimisiún Ríoga gur tháinig siad le chéile "...in a mean decayed building little more than sufficient to contain the number which they consist./."

Stair

An tógáil

Breis is fiche bliain tar éis tuarascáil cháinteach an Choimisiúin Ríoga ar staid na leabharlainne, inar bhuail an Cheathrair agus Fiche, thug Gobharnóir an Oileáin, Iain Moireach, 4ú Diúc Athaill, treoir do Thomas Brine, an Cléireach Oibre d’fhoirgnimh phoiblí, costáil a dhéanamh agus plean a chur le chéile do Theach nua an Cheathrair agus Fiche. Dhiúltaigh Roinn Baile agus an Státchiste de Rialtas na Ríochta Aontaithe mar ródhaor, agus in ainneoin éileamh arís agus arís eile ar áit chruinnithe nua, cuireadh an togra ar fionraí. Rinne Brine suirbhéireacht ar an leabharlann sa bhliain 1817 ar iarratas ó an Cheathrair agus Fiche, agus cháin sé an foirgneamh, agus mar thoradh air sin tionóladh cruinnithe de chuid an Cheathrair agus Fiche i dteach tábhairne, an George Inn. In ainneoin an chompord a thug an foirgneamh, cáineadh é mar rud “…highly improper for any Court of Justice and particularly so, for one of such importance in this Island as the House of Keys", mar atá taifeadta in Irisleabhar an Cheathrair agus Fiche.

Iarradh dearadh eile ar Bhrine, ach an uair seo d'fhoirgneamh níos lú agus níos saoire. Sa bhliain 1818, cheannaigh an Cheathrair agus Fiche an foirgneamh ina raibh siad le chéile roimhe seo, ag bogadh na leabharlainne go dtí an Scoil Ghramadaí. D’aontaigh gach duine a raibh baint acu leis na pleananna nua, ach lean easaontais idir Roinn an Státchiste sa Bhreatain agus an Cheathrair agus Fiche maidir le conas an tionscadal a mhaoiniú. Chreid an Státchiste gur cheart go mbeadh an costas clúdaithe ag cánacha Manannacha, ach mhaígh an Cheathrair agus Fiche go mbeadh an cháin seo iomarcach. Sa deireadh d’aontaigh an dá pháirtí cuid den chostas £1039-10-0d a íoc, agus ceadaíodh an tionscadal an 31 Bealtaine 1819, díreach faoi bhun 30 bliain tar éis an chéad phlé. Críochnaíodh an foirgneamh i níos lú ná dhá bhliain, agus thosaigh an Cheathrair agus Fiche ag úsáid an fhoirgnimh i mí Eanáir 1821.

Feidhmiú

Laistigh de bhliain tar éis dó a bheith críochnaithe, cáineadh go mór an Cheathrair agus Fiche i litir chuig an nuachtán Rising Sun. Cuireadh síos ar chuma sheachtrach an fhoirgnimh mar rud leamh agus “ "more like that of a small country villa, or village jail, than a Senate House.” Cáineadh an taobh istigh mar an gcéanna, agus aird ar leith á tabhairt ar an spás beag a cuireadh ar fáil. do chathaoir an Spéicéara. Le linn tréimhse an Cheathrair agus Fiche san fhoirgneamh, rinneadh ceann de na hathruithe ba shuntasaí orthu. Go dtí 1866, ba fhoras féin-thofa a bhí san Cheathrair agus Fiche, ach tar éis brú ón bpobal, go háirithe eagarthóir an Isle of Man Times James Brown, d’aontaigh an Teach a bheith tofa trí shaorvótáil. Le linn na 1860idí, tháinig Doolish chun cinn níos suntasaí; d’aistrigh an Leifteanant-Ghobharnóir (Fo-chiannoort Vannin) a áit chónaithe ansin in 1861, bhog na Cúirteanna Dlí an bhliain dár gcionn, agus faoi 1869 bhí Doolish tar éis ionad Bhaile an Chaistil a bheith mar phríomhchathair an oileáin. Cuireadh síos ar fhoirgneamh Theach Cheathrair agus Fiche i mBaile an Chaistil mar rud a bhí ró-bheag, agus dilapidated with the wallpaper hanging off the wall.. Sa bhliain 1874, bhog an Teach go Teach na Cúirte in Doolish, agus cúig bliana ina dhiaidh sin, isteach ina dteach reatha, foirgneamh an Old Bank of Mona freisin in Doolish.

Úsáid níos déanaí

Tar éis dó a bheith folamh ag an Cheathrair agus Fiche, cheannaigh Banc Dumbell an foirgneamh. Tar éis dó an foirgneamh a fháil, bhain an banc an tsíleáil den seomra, agus chuir sé spéirléas mór leis chun halla mór baincéireachta a chruthú. Athphéinteáladh an foirgneamh i scáth costasach de ghorm a bhí faiseanta ag an am. Sa bhliain 1900, nuair a thit Banc Dumbell, ghlac Banc Parr Bank seilbh ar an bhfoirgneamh. Baineadh an rindreáil sheachtrach den fhoirgneamh am éigin le linn na 1910í nó 1920idí, ag nochtadh na haolchloiche thíos fúithi. Sa bhliain 1918, rinneadh cuid de Bhanc Westminster den bhanc. Sna 1960idí, athraíodh urlár uachtarach an tseomra. Bhronn Banc Náisiúnta Westminster an foirgneamh ar Choimisinéirí Bhaile an Chaistil i 1973 ar an gcoinníoll go bhfreastalódh sé ar an mbaile. Úsáideadh é mar Halla an Bhaile go dtí gur osclaíodh Halla an Bhaile agus an Lárionad Cathartha i 1989, agus ansin mar Leabharlann Tuaithe Bhaile an Chaistil.

Thug Oidhreacht Náisiúnta Mhanann faoi an fhoirgnimh athchóiriú sa bhliain 2000 agus tá sé á reáchtáil anois mar mhúsaem. Tá cuma an fhoirgnimh mar a bhí sé i 1866 curtha ar ais. Roghnaíodh an bhliain sin mar sa bhliain sin a ritheadh an "House of Keys Election Bill", rud a d’fhág gur comhlacht a bhí tosa ar bhonn daonlathach é Teach an Cheathrair agus Fiche. In éagmais íomhánna a thaispeánann an taobh istigh, baineadh úsáid as tuairiscí scríofa, in éineacht le fardail.

Go dtí an lá inniu, téann roinnt daoine chun seanteach an Cheathrair agus Fiche a fheiceáil.