An difríocht idir athruithe ar: "Gaeilge na Mumhan"

Is í '''Gaeilge na Mumhan''' canúint dheisceartach na [[Gaeilge]]. Labhraítear canúintí den chineál seo i g[[Ciarraí]] (go háirithe i n[[Gaeltacht]] [[Corca Dhuibhne|Chorca Dhuibhne]]), i g[[Cúil Aodha]], in [[Oileán Chléire]] agus i [[An Rinn (Contae Phort Láirge)|nGaeltacht na Rinne]]. Bhí an-ról ag Gaeilge na Mumhan i bhforbairt na litríochta nua-aimseartha Gaeilge, cé go bhfuil sí ar an gcanúint is lú cainteoirí dúchais inniu. Is sa chanúint seo a scríobhadh ''[[oldwikisource:Séadna|Séadna]]'' leis an Athair [[Peadar Ua Laoghaire]], chomh maith leis na clasaicigh Bhlascaodacha, [[Peig]] le Peig Sayers, [[An tOileánach]] le [[Tomás Ó Criomhthain]], agus [[Fiche Blian ag Fás]] le [[Muiris Ó Súilleabháin]]. Is dócha gurb iad [[Pádraig Ó Cíobháin]] agus [[Maidhc Dainín Ó Sé]] na scríbhneoirí comhaimseartha is bisiúla sa chanúint.

== Saintréithe Gaeilge na Mumhan ==

== Na Briathra Rialta i nGaeilge na Mumhan ==

=== An Aimsir Láithreach ===

* caithim

* caitheann tú, caithir

* caitheann sé, sí

* caithimíd

* caitheann sibh

* caithid, caithid siad

* caitear

* osclaím

* osclaíonn tú, osclaír

* osclaíonn sé, sí

* osclaímíd

* osclaíonn sibh

* osclaíd, osclaíd siad

* osclaítear

=== An Aimsir Fháistineach ===

* caithfead

* caithfir

* caithfidh sé, sí

* caithfeam, caithfimíd

* caithfidh sibh

* caithfid, caithfid siad

* caithfear

* osclód

* osclóir

* osclóidh sé, sí

* osclóm, osclóimíd

* osclóidh sibh

* osclóid, osclóid siad

* osclófar

=== An Modh Coinníollach ===

* do chaithfinn

* do chaithfeá

* do chaithfeadh sé

* do chaithfimis

* do chaithfeadh sibh

* do chaithfidís

* do chaithfí

* d'osclóinn

* d'osclófá

* d'osclódh sé

* d'osclóimis

* d'osclódh sibh

* d'osclóidís

* d'osclófaí

=== An Aimsir Chaite ===

* do chaitheas

* do chaithis

* do chaith sé, sí

* do chaitheamar, do chaitheamair

* do chaitheabhair - tá sé ag brath ar an bhfochanúint áitiúil cé acu a fhuaimnítear an iarmhír seo ''-abhair'' mar -úir nó mar -avair.

* do chaitheadar

* do caitheadh (déantar "chaitheadh" de i gcanúint na Rinne, áfach). Is mar -ch nó mar -g a fhuaimnítear an iarmhír sin ''-adh'' san fhoirm seo, agus ní mar -ú, mar a dhéantar sna canúintí níos faide thuaidh.

* d'osclaíos

* d'osclaís

* d'oscail sé, sí

* d'osclaíomar, d'osclaíomair

* d'osclaíobhair

* d'osclaíodar

* do hosclaíodh

=== An Aimsir Ghnáthchaite ===

* do chaithinn

* do chaiteá

* do chaitheadh sé, sí

* do chaithimis

* do chaitheadh sibh

* do chaithidís

* do chaití (i nGaeilge Chorcaí - i nGaeilge Chléire, ar a laghad - d'fhágfaí an fhoirm seo gan séimhiú faoi thionchar shaorbhriathar na haimsire caite)

* d'osclaínn

* d'osclaíteá

* d'osclaíodh sé, sí

* d'osclaímis

* d'osclaíodh sibh

* d'osclaídís

* d'osclaítí

== Liosta focal ==

* ''achrann'': tá an ghnáthchiall leis an bhfocal seo sa chanúint, ach i mbreis air sin, chloisfeá ''in achrann do...'' sa chiall "i gcóngar do...", "i dteagmháil le..."

* ''aosáid'' faoiseamh, biseach (ón tinneas)

* ''beachaig, beachaidh, beachaigh'' beacha, beachóga (cf. ''luchaig'')

* ''briocast'' bricfeásta

* ''bunóc'' leanbh beag. Ní chluinfeá an focal seo sa ghnáthchaint a thuilleadh, áfach.

* ''canathaobh'' (= ''cad ina thaobh'') cén fáth, cad chuige, tuige

* ''ciotrúnta'' ciotach, ciotógach

* ''cluthair'' deas te teolaí

* ''comáint'' tiomáint. Cloistear ''tiomáint'' sa chúige chomh maith.

* ''conas'': Tá an oiread Gaeilge ag cách in Éirinn is go bhfuil a fhios acu gurb é ''conas tá tú?'' an Ghaeilge ar ''how are ye?'', ach, le fírinne, focal Muimhneach amháin a bhí i gceist le ''conas'' ar dtús. Tagann an [[clásal díreach]] ar a lorg: ''conas '''atá''' tú?''. I nGaeilge Uladh, deirtear ''cad é mar atá tú?'', agus is é an clásal díreach a úsáidtear anseo freisin. Is é ''cén chaoi a bhfuil tú?'' an leagan Connachtach, agus is é an [[clásal indíreach]] a fheicimid anseo.

* ''contúirt'': Aithnítear an focal seo sa ghnáthchiall (is é sin, "dainséar"), ach is minic a thagraíonn sé do chuntar an tábhairne nó an tsiopa. ''Cúntúirt'' an fuaimniú.

* ''coráiste'' misneach. Bíonn na focail iasachta ón bhFraincis Normannach níos coitianta i nGaeilge thraidisiúnta na Mumhan ná i gcaint na réigiún eile.

* ''craimsiú, caimsiú'' aimsiú

* ''cuileachta, c'leachta'' cuideachta; sult

* ''dearmhad'', ''dearúd'' dearmad

* ''dúthaigh'' dúiche, ceantar, réigiún

* ''fachta, fálta'' faighte. ''Fachta'' is mó a chloisfeá i gCiarraí. Tabhair faoi deara an focal ''fáltas'' = "maoin shaolta".

* ''feadar'': ''ní fheadar'' níl a fhios agam, ''an bhfeadraís?'' an bhfuil a fhios agat? - Tá ciall na haimsire láithrí leis an bhfocal seo, ach tá na hiarmhíreanna níos cosúla leis an aimsir chaite.

* ''fear (na) beilte'' péas, pílear, garda, póilín, síothmhaor

* ''feiscint'' feiceáil

* ''fliuchadh'': is minic a chloisfeá ''fliuchadh'' sa chiall "fiuchadh", is é sin, ''uisce a chur ar fliuchadh'' sa chiall "uisce a chur ar fiuchadh, uisce a chur ar gal"

* ''fodhuine'' corrdhuine

* ''fothain, foithin'' foscadh

* ''fothragadh'' fuadar

* ''fuar'': ''bhí fuar agam'' níor éirigh liom, ní bhfuair mé mo mhian

* ''gadhar'' madra

* ''Gaelainn'' Gaeilge: ''Conradh na Gaelainne''

* ''galar'': is minic a úsáidtear i gciall mheafarach é sa chanúint, ag tagairt do dhrochnósanna nó a leithéid

* ''ganntar'' gá, call, riachtanas - is dócha gur meascán é seo as ''gátar'' ("in am an ghátair") agus as ''gann''. An rud a bhfuil ganntar leis, is rud é a bhfuil gá leis. Sa chiall ''ganntanas'' is gnách an focal ''gannchúis'' a úsáid.

* ''harasaí'' an rud a dtugtar ''delirium tremens'' air i Laidin na ndochtúirí

* ''iaigh/iamh'' a úsáidtear sa chanúint go minic in áit ''dún/dúnadh''

* ''leásaí'' leisciúil

* ''lofa'' aidiacht ghinearálta lochtaithe: ''tá an bia so lofa''. ''Lobhtha'', ''lobhaite'' a deirtear sa bhunchiall.

* ''lógóireacht'' olagón, mairgneach. Is dócha gur ''olagóireacht'' a bhí ann ar dtús. Focal ón Rinn i gContae Phort Láirge atá ann.

* ''luchaig'' (nó ''luchaidh'', ''luchaigh'', ach is ionann an fuaimniú) - uimhir iolra an fhocail "luch". Sa teanga chaighdeánach is ainmfhocal rialta de chuid an dara díochlaonadh é.

* ''Meirice'' nó ''Aimeirice'' (béim ar an dara siolla) a deirtear i gCúige Mumhan, in áit ''Meiriceá''

* ''mínáire'' fearg

* ''mínigh/míniú'' sa chiall "ceacht a mhúineadh do dhuine": ''míneod é fós'' múinfidh mé ceacht dó go fóill (sa chiall bhagrach: tabharfaidh mé íde bhéil nó greidimíní dó)

* ''miotóg a bhaint as duine'' liomóg (greim dhá mhéar) a bhaint as duine

* ''míshaolta'' neamhshaolta, osnádúrtha

* ''mótar'' carr, gluaisteán

* ''nath'' a chuirtear i rud, nuair a chuirtear sonrú ann - is é sin, nuair a thugtar faoi deara é

* ''neamhcheart'' mícheart

* ''neomat'' nóiméad

* ''nótáilte'' (déantar ''nótálta'' nó ''nótáltha'' de sa chanúint): chloisfeá an focal seo mar aidiacht mholta ghinearálta - "an-mhaith, an-deas, ar fheabhas, thar barr" - i nGaeilge na Mumhan

* ''oidhre'' duine atá ag breathnú an-chosúil lena athair, deirtear gurb é oidhre a athar é

* ''oiriúnú'' feiliúint, oiriúint, fóirstin, bheith oiriúnach, bheith fóirsteanach, bheith feiliúnach. An chulaith éadaigh a ''oiriúnaíonn'' thú, níl sí rómhaith ná róbheag agat. Is mar ''riúnú'' a fhuaimnítear an briathar seo. ''Feileann sé duit'', ''oireann sé duit'' nó ''fóireann sé duit'' a déarfaí sna canúintí eile, ach is é an cuspóir díreach, seachas an réamhfhocal ''do'', a úsáidtear leis an mbriathar seo ''oiriúnú'' - i nGaeilge na Mumhan. - Sa Ghaeilge liteartha, d'fhéicfeá an briathar ''oiriúnú'' - rud a oiriúnú do rud eile, nó do dhuine - sa chiall ''rud a chur in oiriúint do rud eile, rud a dhéanamh oiriúnach do rud eile''.

* ''ordú'' rabhadh; ''tá sé ordaithe'' tá rabhadh tugtha faoi, tá a leithéid de mhí-ádh ag bagairt

* ''pas'' uair, ócáid, turas; ''pas beag'' beagáinín, traidhfilín

* ''pionós'': chluinfeá sa chiall "pian mór" é fosta

* ''prioc(adh)'' pioc(adh)

* ''puinn'' faic (na fríde), a dhath (ar bith), faic na ngrásta

* ''réans'' srianta (sa bhunchiall, is é sin, ag tagairt do na srianta a chuirfeá ar chapall; focal Béarla - ''reins'' - é seo gan amhras, ach tá sé seanbhunaithe sa chanúint)

* ''réiltín'' réalta

* ''saghas'' sórt, cineál. Chloisfeá ''saghas'' i nGaeilge Uladh fosta, ach is iasacht nua ón mBéarla ansin é, agus is é is brí leis ansin ná "méid".

* ''salacharáil, salacharaíl'': ''níl ach salacharáil bheag Gaelainne aige'' níl ach beagán Gaeilge aige

* ''saoráideach'' furasta, go háirithe ag tagairt do rudaí a bheadh ar fáil go bog

* ''scailéathan'' áibhéil

* ''scamhard'': Baintear úsáid as an bhfocal seo sa teanga chaighdeánach nó léannta le ''nutrition, nourishment'' an Bhéarla a aistriú, ach is focal gnáthchainte é i nGaeilge na Mumhan. Cuirtear an bhéim ar an dara siolla sa chanúint, [skә'va:rd]. Is é [skauәrd] an fuaimniú a mholann ''Foclóir Póca'' agus ''Foclóir Scoile'', áfach.

* ''siúicre'' siúcra

* ''slí'': is minic a chloisfeá sa chiall "spás" é

* ''sóinseáil, seoinseáil'' briseadh airgid; athrú aimsire

* ''speabhraídí'' ciopóga (a bheith ar dhuine), meascán mearaí.

* ''srois, sroisint'' sroich, sroicheadh

* ''stóinsithe'' stobarnáilte, dáigh, stuacánta, dochomhairleach

* ''stróinséir, stróinséarach'' strainséir

* ''támáilte'' cúthail, cotúil

* ''téanam!'' tar liom! - Níl ach dhá fhoirm ag an mbriathar seo: modh foshuiteach na haimsire láithrí in uimhir iolra na chéad phearsan (''téanam!'') agus an t-ainmfhocal briathartha (''téanachtaint'')

* ''tarrac'' tarraingt

* ''tindeáil'' freastal, bheith ag tabhairt aire

* ''tionóisc'' taisme, timpiste

* ''toirmeasc'' trioblóid. ''Cosc'' is brí leis an bhfocal seo sna canúintí eile.

* ''tosnú'' tosú

* ''trangláil'' tranglam, trioblóid, clampar

* ''tuin'' blas coimhthíoch ar chaint an duine

* ''tulca'' báisteach throm, taom feirge

* ''várnáil'' rabhadh, foláireamh

== Litríocht ==

* Ó BUACHALLA, Breandán: ''An Teanga Bheo - Gaeilge Chléire''. Institiúid Teangeolaíochta Éireann, Baile Átha Cliath 2003. ISBN 0-946452-98-9

* Ó SÉ, Diarmuid: ''An Teanga Bheo - Corca Dhuibhne''. Institiúid Teangeolaíochta Éireann, Baile Átha Cliath 1995. ISBN 0-946452-82-2