An difríocht idir athruithe ar: "An Chéad Chogadh Domhanda"
Content deleted Content added
Réaltaeolais (plé | dréachtaí) mNo edit summary |
|||
Líne 23:
Deirtear gurb as aontú na Gearmáine sa bhliain [[1870]] a d'eascair an Cogadh Mór, nó nuair a tháinig na mion stáit Ghearmánacha le chéile in aon mhór stát amháin, b'ionann sin agus cothromaíocht na gcumhachtaí san Eoraip a chur ag guagaíl.
Ar dtús, ní raibh cuma ró-dhona ar na cúrsaí, nó bhí [[Otto von Bismarck]], Seansailéir na Gearmáine, meáite ar an t[[síocháin]] a choinneáil le [[Tír|tíortha]] eile na hEorpa, agus é ag dul i muinín [[Taidhleoir|taidhleoireacht]]<nowiki/>a agus conarthaí éagsúla leis an gcuspóir seo a bhaint amach.
Thar aon rud eile, níor theastaigh ó Bismarck go bhfágfaí an Ghearmáin ag cur troda ar dhá chathéadan san am chéanna, agus mar sin, bhí sé dírithe ar chaidreamh cairdiúil a choinneáil le h[[Impireacht na Rúise]], nó ba é an rud ba mhó a chuir eagla air ná [[an Fhrainc]] agus an Rúis a bheith ag ionsaí a thíre ón dá thaobh.
Líne 29:
Sa bhliain 1888, áfach, ba é an tImpire [[Uilliam II na Gearmáine|Uilliam a Dó]] a tháinig chun cumhachta sa Ghearmáin. Ní raibh sé sásta le polasaithe ciallmhara measartha Bismarck, agus thug sé bata is bóthar don tSeansailéir sa bhliain 1890. Bhí dearcadh [[Náisiúnachas|náisiúnaíoch]] impiriúlach ag Uilliam, agus é dianbharúlach go raibh sé daite dó "áit faoin ngrian" a bhaint amach don Ghearmáin. Ní raibh mórán suime aige sa taidhleoireacht ná sna conarthaí arbh iad for agus fónamh Bismarck iad.
[[Íomhá:"Onward to Victory", World War I Allied propaganda postcard.jpg|clé|mion|300x300px|Feachtas bolscaireachta, cárta phoist, Carruthers & Batsford, Winnipeg Canada 1916]]
Chuir stiúir nua bhagrach na Gearmáine míchompord ar na [[Sasanaigh]], go háirithe an dóigh a raibh [[Cabhlach cogaidh|loingeas]] cogaidh na Gearmáine ag dul i méadaíocht. Ba iad na [[long]]<nowiki/>a Sasanacha a bhí "ag rialú na dtonnta" ar fud an [[An Domhan|domhain]]. Ba dóigh le lucht [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|rialtais na Ríochta Aontaithe]] go raibh na Gearmánaigh ag tabhairt a ndúshláin lena gcuid longa nua cogaidh. Mar sin, thosaigh na Sasanaigh féin ag tógáil longa láidre cogaidh de chineál nua - ''dreadnoughts'', a fuair a n-ainm ón gcéad long chogaidh den chineál seo, an ''HMS Dreadnought''.
Chuir an rás armála idir an Bhreatain Mhór agus an Ghearmáin spreagadh i dtíortha eile na hEorpa téisclim a dhéanamh do chogadh mhór, agus an caiteachas míleata ag dul i méadaíocht ar fud na hilchríche.
Líne 49:
== Forógra cogaidh agus tús an chogaidh ==
[[Íomhá:Plano Schlieffen 1914.png|clé|mion|350x350px|[[Plean Schlieffen|Plean Schlieffe]]<nowiki/>n i 1914]]
Ba é an rud a chuir an lasair sa bharrach ná dúnmharú [[Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire|Franz Ferdinand]], Ard-Diúc agus ball de rítheaghlach na h[[An Ostair|Ostair]]<nowiki/>e, i [[Sairéavó]] sa [[An Bhoisnia-Heirseagaivéin|Bhoisnia]]. D'fheallmharaíodh Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire agus a bhean chéile Sophie, Bandiúc Hohenberg, ar an [[28 Meitheamh]] [[1914]], i [[Sairéavó]] ag [[Gavrilo Princip]]'''.''' Ba ea dúnmharú Franz Ferdinand a chuir tús ar shraith imeachtaí a tharla go gairid ina dhiaidh.▼
Ansin d'iompaigh an cogadh ina choimhlint dhomhanda de réir a dhinimice féin. Go bunúsach, tharraing an Ostair agus an t[[An tSeirbia|Seirbia]] a gcuid comhghuaillithe isteach sa chogadh, agus bhí na pleananna cogaidh chomh socair roimh ré ag na hairm is nach raibh na státairí ábalta an t-arrachtach a stopadh. Chuir an cogadh deireadh leis na himpireachtaí ilnáisiúnta san Eoraip agus tháinig stáit nua ar an bhfód: an t[[Poblacht na Seice|Seicslóvaic]], an [[An Iúgslaiv|Iúgslaiv]], an [[An Eastóin|Eastóin]], an [[An Fhionlainn|Fhionlainn]], an [[An Laitvia|Laitvia]], [[an Pholainn]] agus an [[An Liotuáin|Liotuáin]].▼
=== Na Pleananna Cogaidh, an Mhímhuinín agus an Slógadh ===
[[Íomhá:World War 1.gif|clé|mion|450x450px|Na Comhghuaillithe agus na Cumhachtaí Láir]]
Ceann de chúiseanna an chogaidh ab ea na pleananna réamhcheaptha a bhí ag na cumhachtaí go léir leis an gcogadh a bhuachan. Ba é [[Plean Schlieffen]], plean slógtha na Gearmána, a tharraing an cogadh anuas ar an ilchríoch. Go bunúsach, bhí sé bunaithe ar an smaoineamh go n-ionsófaí an Fhrainc gan seans a fhágáil aici eagar ceart cogaidh a chur ar a cuid saighdiúirí in am.
An plean a bhí ag na Francaigh bhí sé dírithe ar an gceantar tionsclaíoch chois abhainn Ruhr, an ''Ruhrgebiet'', a fhorghabháil, nó ní fhéadfadh an Ghearmáin cogadh a chur in uireasa na tionsclaíochta ansin.
De réir plean eile de chuid na bhFrancach shlógfaí an t-arm go sciobtha le teorainn na Gearmáine agus na hOstaire-Ungáire a bhaint amach. Chruthaigh na pleananna seo atmaisféar cogúil so-adhainte idir na tíortha. === Forógra ===
▲Ba é an rud a chuir an lasair sa bharrach ná dúnmharú [[Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire|Franz Ferdinand]], Ard-Diúc agus ball de rítheaghlach na h[[An Ostair|Ostair]]<nowiki/>e, i [[Sairéavó]] sa [[An Bhoisnia-Heirseagaivéin|Bhoisnia]]. D'fheallmharaíodh Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire agus a bhean chéile Sophie, Bandiúc Hohenberg, ar an [[28 Meitheamh]] [[1914]], i [[Sairéavó]] ag [[Gavrilo Princip]]'''.''' Ba ea dúnmharú Franz Ferdinand a chuir tús ar shraith imeachtaí a tharla go gairid ina dhiaidh.
[[Íomhá:The Outbreak of the First World War, 1914 Q81832.jpg|clé|mion|3 Lúnasa 1914: [[Pálás Buckingham]], léirsithe poiblí tírghrá ]]
Thosaigh An Chéad Chogadh Domhanda ar an [[28 Iúil]] [[1914]], aithnítear go forleathan, nuair a d'fhógair an [[An Ostair-Ungáir|Ostair-Ungáir]] cogadh ar an t[[An tSeirbia|Seirbia]].
Ansin d'iompaigh an cogadh ina choimhlint dhomhanda de réir a dhinimice féin. Thacaigh an Ghearmáin leis an Ostair-Ungáir trí “sheic bhán” a thabhairt di<ref>{{Lua idirlín|url=http://centenaries.ucd.ie/wp-content/uploads/2015/04/83980-UCD-Decade-of-Centenaries_A5-IRISH_FA_download_v2.pdf|teideal=Decade of Centenaries|údar=UCD|dáta=2016|dátarochtana=}}</ref>. Ansin d'fhógair an Ghearmáin cogadh ar an Rúis agus ar an bhFrainc.
Tar éis ionradh na nGearmánach ar an mBeilg, d'fhógair an Bhreatain Mhór cogadh ar an nGearmáin agus ar a comhghuaillithe ar an [[4 Lúnasa]] [[2014]]. Ar an lá céanna, dhearbhaigh [[Woodrow Wilson]] go raibh [[na Stáit Aontaithe]] neodrach.
[[Íomhá:First World War Propaganda Posters Q33088.jpg|clé|mion|254x254px|[[Lusitania (long)|RMS Lusitania]] (1915) sa chúlra ]]
Ainneoin na heagla roimh an gCogadh a bhí tar éis fás le mí roimhe sin, sna laethanta ina dhiaidh, bhí léirsithe poiblí tírghrá ar fud na hEorpa tríd agus saoránaigh á ngríosadh chun tacú leis an gcogadh. Bhí na pleananna cogaidh chomh socair roimh ré ag na hairm is nach raibh na státairí ábalta an t-arrachtach a stopadh.
[[Íomhá:Industry during the First World War- Dublin Q33214.jpg|mion|[[monarcha]] [[Shell]], sráid Parkgate, [[Baile Átha Cliath|BÁC]]]]
=== Éire agus Tús an Chéad Chogaidh Dhomhanda ===
[[Íomhá:William Redmond leading Irish troops during the First World War.jpg|clé|mion|195x195px|An Captaen Willie Redmond<ref>{{Lua idirlín|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:William_Redmond_leading_Irish_troops_during_the_First_World_War.jpg|teideal='The Real Ireland, as Opposed to the False Doctrines of the Sinn Fein Rebels: Captain William Redmond, Mr. John Redmond's Soldier Brother, Leading Irish Troops',, , .|údar=Illustrated London News|dáta=6 Bealtaine 1916|dátarochtana=}}</ref>, Bealtaine 2016]]
Tacaíonn ceannairí [[Aontachtóirí na hÉireann|Aontachtaithe]] láithreach leis an mBreatain sa Chogadh. Mhaigh [[John Redmond]] go mbeadh [[Óglaigh na hÉireann (1913-1919)|Óglaigh na hÉireann]] réidh le hÉirinn a chosaint freisin. Le linn na chéad bhliana den chogadh, liostáil tuairim is 80,000 Éireannach in Arm na Breataine anuas ar an 50,000 duine a bhí ina [[saighdiúir]]í nó ina gcúltacairí ann cheana.
== An cogaíocht ==
[[Íomhá:MustardGasBurns2.JPG|mion|úsáid as [[Gás mustaird|gás]] [[Nimh|nimhe]] le linn an chogaidh, 1918]]
Cuireadh cuid mhaith de na cathanna ar an gCathéadan Thiar, ach le fírinne chuaigh ascnamh an dá thaobh i bhfostú ansin, agus d'fhan na [[saighdiúir]]í sna trinsí ar feadh na mblianta fada, ag iarraidh latrach an áir idir an dá thrinse a thrasnú. Rith an cathéadan seo ón [[An Mhuir Thuaidh|Muir Thuaidh]] go teorainn na h[[An Eilvéis|Eilvéis]]<nowiki/>e.
* [[Feachtas Gallipoli]], Eanáir - Bealtaine 1915. D'ionsaigh na na Comhghuaillithe [[Caolas]] na [[An Dardainéil|Dardainéile]], agus iad ag iarraidh [[Iostanbúl]] a bhaint amach trí [[Leithinis|Leathinis]] Gallipoli.
* [[Cath Loos]], 25 Meán Fómhair - 14 Deireadh Fómhair 1915. Seo an chéad uair a baineadh [[Arm na Breataine]] úsáid as [[Gás mustaird|gás]] [[Nimh|nimhe]] le linn an chogaidh.
Line 84 ⟶ 99:
* Thosaigh [[Réabhlóid na Rúise 1917|Réabhlóid na Rúise]] go gairid ina dhiaidh.
* Athraíodh an [[An Eoraip|Eoraip]] ón bhunús. Sa socrú [[Síocháin|síochán]]<nowiki/>a, cuireadh tús le deich d[[tír]] nua, agus tógadh a lán talaimh ón [[An Ghearmáin|Ghearmáin]]. Cuireadh deireadh le an-chuid [[monarcacht]]<nowiki/>aí freisin agus tús len a lán tíortha beaga [[Daonlathas|daonlathach]]<nowiki/>a. Níor éirigh le mórán de na tíortha seo, áfach, mar gheall ar a neamhchobhsaíocht.
▲
*
* Thosaigh an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]] agus [[Cogadh Cathartha na Spáinne]] go hindíreach mar thoradh.
| |||