Noínden Ulad
Sa Rúraíocht, is réamhscéal don Táin Bó Cuailnge é Ceas[1] Naoi-lá na nUladh (Sean-Ghaeilge Noínden[2] Ulad nó Ces[3] Ulad). Caomhnaítear é i dtrí foinsí ar feadh an eolais: sa Leabhar Buí Leacáin, sa Leabhar Laighneach agus i lámhscríbhinn amháin eile.
Achoimre cuir in eagar
Sa scéal den táin bó Cuailgne, glactar leis go bhfuil eolas air cúis noínden, ceas nó lagar na nUladh bekannt.
Ba bhaintreach fir é an brughaidh (briugu; feirmeoir, spidéiléir, úinéir talún) ab ea Crunnchú. Lá amháin, tháinig bean álainn chuige, agus d'iarr sí orthu fanacht leis. Cé nach dúirt sí a hainm leis, an sidhe Macha ingen Sainrith meic Imbaith a bhí ann i ndáiríre. Thug sí aire dá theaghlach, luigh sí leis agus d'éirigh sí torrach. Chuir sí cosc air ámh gan a hainm a iarraidh nó insint fúithi.
Nuair a tugadh cuireadh do Chrunnchú chun an aonaigh bhliantúil ag príomhchathair na nUladh, thug Macha rabhadh arís dó gan aon rud a insint fúithi, nó bheadh sin deireadh dá saol le chéile. Ach mhaíomh Crunnchú ag rása capall gurbh fhéidir lena chéile rith níos tapúla ná capall ar bith an rí. Cuireadh i ngéibheann é faoi bhagairt go marófaí é, muna raibh a chéile in ann an maíomh béadchainteach seo a chruthú.
Chuir an rí amach faoi dhéin Mhacha, agus chuir sé iachall uirthi a hainm a rá. Cé go raibh sí trom ar pháiste, bhí uirthi an rith, ach bhuaigh sí è in éadan na gcapall. Díreach ansin, thug sí go pianmhar cúpla ar an saol, bhuachaill agus cailín. I leagan amháin den scéal, searrach ab ea leanbh amháin, in am trátha capall dílis Chú Chulainn, Liath Macha.
Chuir Macha mallacht ar na hUlaidh as ucht an fheillbhirt seo, agus thuar sí go bhfulaingeodh glúnta le teacht na nUladh noínden (ceas, lagar) le cúig lá agus ceithre oíche i gcás éigeandála nó práinne géire, agus dá bharr bheidís chomh lag le bean tríom le páiste. Ansin fuair Macha traochta bás.
Ainmníodh príomhchathair rí na nUladh Eamhain Mhacha as Macha agus a cúpla.[4][5]
Foinsí cuir in eagar
- Helmut Birkhan: Kelten. Versuch einer Gesamtdarstellung ihrer Kultur. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1997, ISBN 3-7001-2609-3.
- Bernhard Maier: Lexikon der keltischen Religion und Kultur (= Kröners Taschenausgabe. Band 466). Kröner, Stuttgart 1994, ISBN 3-520-46601-5.
- Ingeborg Clarus: Keltische Mythen. Der Mensch und seine Anderswelt. Walter Verlag 1991, ppb-Ausgabe Patmos Verlag, Düsseldorf, 2000, 2. Auflage, ISBN 3-491-69109-5.
Naisc sheachtracha cuir in eagar
- Noínden Ulad ocus Emuin Macha ar Irish Sagas Online
- Noínden Ulad, also Ces noínden Ulad ar CODECS