Tadhg Dall Ó hUiginn
File clasaiceach Gaelach ba ea Tadhg Dall Ó hUiginn (c. 1550- c. 31 Márta 1591) ar dhuine d’fhilí móra na nGael.[1][2] Ba cheann de na filí is iomráití é, ó ré-dhéanach na bhfilí Gaelach. "Chum sé filíocht a thugann pléisíúr agus taitneamh fós ceithre chéad bliain tar éis a ceaptha lena grástúlacht agus a hornáideacht, le líofacht agus foirfeacht na teanga inti".[3]
| Beathaisnéis | |
|---|---|
| Breith | 1550 (Féilire Ghréagóra) Cúige Chonnacht  |
| Bás | Márta 1591 40/41 bliana d'aois |
| Gníomhaíocht | |
| Gairm | file |
| Tréimhse ama | Glúin an 16ú aois |
| Teangacha | An Ghaeilge |
Tugann a shaol léargas dúinn ar na filí, ar na huaisle, ar thuaisceart Chonnacht agus ar stair na nGael sa 16ú hAois.
Saol
cuir in eagarMuintir
cuir in eagarBhí Tadhg Dall ina bhall de theaghlach d'fhilí gairmiúla ó thuaisceart Chonnacht. Tá ainm a mháthar anaithnid. Ba é Mathghamhain Ó hUiginn, file a d’éag 1585, athair Thaidhg Dhaill; mac eile leis ba ea Maol Muire (d’éag c.1590) a bhí ina ardeaspag ar Thuaim. I Luighne, Co. Shligigh, a bhí cónaí ar Mhathghamhain.[3]
Bhí muintir Uiginn in ann, dar leo féin, a nginealach a rianú siar go dtí Niall Naoighiallach.[3]
Is dóigh gurbh i Luíne a rugadh an tUiginneach, barúntacht Luighne i gContae Shligigh.[4] Tá cruthú ar an dáta 1550 i gcáipéis in Oifig na nAnnála Poiblí faoi Mhaitiú Ó hÚiginn ó 'Dougharane' a fuair bás ar an 9 Eanáir 1558 agus a raibh a shealúchas mar ábhar fiosrúcháin i Sligeach ar an 27 Iúil 1590.[5][6]
Is in áit ar theorainn Chontae Shligigh agus Mhaigh Eo, san áit a dtugtar Caisleán an Dumha[7] inniu air (suite i gCoistealaigh), a d'fhás sé suas. Bhí sé i gCúil re Coill[8] nuair a d'éag sé ar 31 Márta 1591 is cosúil.[3]
Radharc
cuir in eagarCé gur glaodh 'Dall' ar an tUiginneach, níl aon fhianaise go raibh sé dall.[3] Tuigtear, áfach,go raibh sé 'gearr-radharcach' nó 'ar leathshúil', b’fhéidir. Thug file amháin ‘Tadhg tuadhall’ air : tuairimíonn Knott go gciallódh sin é a bheith dall sa tsúil chlé.
Saothar
cuir in eagarIs iad na dánta leis is minice a luaitear: ‘Nodlaig do-chuamair don Chraoibh’;[9][10] ‘Fearann cloidhimh críoch Bhanbha’; ‘D’fhior chogaidh comhailtear síothcháin’; ‘Tógaibh eadrad is Éire’.[3]
Foinsí
cuir in eagar- Eleanor Knott - A bhfuil aguinn dár chum Tadhg Dall Ó Huiginn (1550–1591) idir mholadh agus marbhnadh, aoir agus ábhacht, iomarbháigh agus iomchasaoid (Cumann na Sgríbheann nGaedhilge, 1922).[11]
- The bardic poems of Tadhg Dall Ó Huiginn (1550–1591)[12]
- Art Ó Beoláin - Merriman agus filí eile (1985)
- 'Tadhg Dall Ó hUiginn: foinse dá shaothar', Pádraig Ó Fiannachta (ed.), An dán díreach Léachtaí Cholm Cille 24 (Maigh Nuad 1994) 77-113
- Pádraigín Riggs - Tadhg Dall Ó hUiginn: His Historical and Literary Context, Subsidiary Series 21 ISBN 1870166795 (Cumann na Scríbhinn nGaedhilge - Irish Texts Society 2010)[13]
Tagairtí
cuir in eagar- ↑ Darach Ó Scolaí. "Sraith - Scéalta Staire - Tadhg Dall Ó hUiginn (Leabhar Breac)" (ga). An Siopa Gaeilge. Dáta rochtana: 2021-04-01.
- ↑ "Ó hUiginn, Tadhg Dall | Dictionary of Irish Biography". www.dib.ie. Dáta rochtana: 2022-03-31.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 "Ó hUIGINN, Tadhg Dall (1550–1591)" (ga). ainm.ie. Dáta rochtana: 2021-03-31.
- ↑ "Luíne/Leyny" (ga). Logainm.ie. Dáta rochtana: 2021-03-31.
- ↑ Deirtear sa cháipéis : ;Tadeus vulgariter dictus Teg Dall Ó Higyn est proximus et legitimus heres predicti mathei qui nunc est etatis quadragintorum annorum et maritatus'.
- ↑ Níl an logainm Dougharane níl ainm cosúil leis ar aon bhaile fearainn i Sligeach anois ach bhí an t-ainm 'Ducharne' (?Gaeilge: Dúcharn) ar bhaile fearainn i bparóiste Achadh Chonaire sna Hearth Money Rolls agus is dócha gurb ionann iad.
- ↑ "Caisleán an Dumha/Doocastle" (ga). Logainm.ie. Dáta rochtana: 2021-03-31.
- ↑ "Cúil re Coill/Coolrecuill" (ga). Logainm.ie. Dáta rochtana: 2021-04-01.
- ↑ bardic.celt.dias.ie. ""Nodlaig do-chuamair don Chraoibh"". Dáta rochtana: 2021.
- ↑ MARGO GRIFFIN-WILSON (2012). "Review of Tadhg Dall Ó hUiginn: His Historical and Literary Context. Irish Texts Society Subsidiary Series 21". Béaloideas 80: 234–239. ISSN 0332-270X.
- ↑ Tadhg Dall Ó Huiginn; Internet Archive (1922). "A bhfuil aguinn dár chum Tadhg Dall Ó Huiginn (1550-1591) : idir mholadh agus marbhnadh aoir agus ábhacht iomarbháigh agus iomchasaoid". Lúndain : Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & co., ltd. d'fhoillsigh ar son Chumainn na sgríbheann Gaedhilge.
- ↑ "The bardic poems of Tadhg Dall Ó Huiginn (1550–1591)". celt.ucc.ie. Dáta rochtana: 2021-04-01.
- ↑ "Tadhg Dall Ó hUiginn: His Historical and Literary Context Subsidiary Series 21 | Litríocht" (en-GB). Dáta rochtana: 2021-04-01.