Tomhaidhm

Is feiniméan luaite i Miotaseolaíocht na nGael é tomhaidhm (Sean-Ghaeilge tomaidm^[1]), ina cruthaítear loch go tobann as an talamh, go minic agus uaigh á tochailt. Is léir go bhfuil ar a laghad cuid dá leithéid de scéalta bunaithe ar athruithe tobanna hidreagrafacha ar mhachairí aolchloiche intíre nó turlaigh. Cuireann tomhaidhméanna, mar a thugtar orthu, i leith béala na mara, cuanta agus góilíní, ina measc Cuan na Gaillimhe, Loch Cuan, Cuan Dhún Droma, Loch Lao, Cuan Phort Láirge agus béal na hÉirne. Bhí clú ar leith ag roinnt dóibh siúd le haghaidh coillte báite réamhstairiúla, a spreag miotais thuile éagsúla.

Tomamond cuir in eagar

Bhí seánra ar leith ag filí na meánaoise darb ainm tomamond. Caomhnaítear scéalta níos mó nó níos lú saothraithe ón 11ú agus 12ú haois faoi Chuan na Gaillimhe, Loch nEathach agus Loch Rí, a bhfuil, is amhlaidh, gaolta le scéalta den chineál céanna (bíodh is níos lú ársa) sa Bhreatain Bheag (Cantre'r Gwaelod, Llys Helig, Bala Lake, Llynclys), i gCorn na Breataine (Lyonesse), sa Bhriotáin (Ys) agus sa Normainn (Forêt de Scissy). Sa Bhreatain Bheag, forbraítear miotas na Díle sa scéal Dwyfan y Dwyfach, a thóg daoine agus ainmnithe slán ón Díle déanta ag an arracht Avanc ina chónaí in Llyn Llion (Bala Lake b'fhéidir). Luann seanscéal Freaslannais ón 16ú haois, is amhlaidh bunaithe ar scéalta na nGael, do chruthú an Zuiderzee.

Déanann téacsanna Gaelacha eile trácht air thomhaidhm na Bóinne agus aibhneacha áille. Is caillte iad na dáin faoi thomhaidhm Loch Éirne agus Brí (áit chónaithe Mhidhire).

Sainaithint cuir in eagar

Ní féidir gach loch atá luaite i bhfoinsí na meánaoise a aithint go cruinn.^[2] Mar shampla, b'fhéidir gur tagairt eile do Loch Lao é Loch Lainglinne.

Is amhlaidh gur chreid Éireannaigh na meánaoise gur cruthaíodh gach loch na tíre, nach mór, tar éis na Díle. Deir a miotais go mb'fhéidir go ndeachaigh míntíriú talún agus dífhoraoisiú as lámh a chéile le tuile shéasúrach de mhachairí ísle. De réir téacs den Leabhar Gabhála na hÉireann, d'aimsigh Parthalán ach trí loch nó chuan: Loch Fordremain de Shliabh Mis na Mumhan (Bá Thrá Lí); Loch Lumnig (Loch Lurgan nó Cuan na Gaillimhe, is amhlaidh) ar Tir Find; agus Loch Ceara ar theorainn Iorrais. Is suimiúil go leor é nach luaitear roinnt loch agus inbhear mór, ina measc Loch Coirib, Loch Deirgeirt, Inbhear na Sionainne agus An Caoláire Rua i miotas ar bith a bhfuil eolas ar. D'fhéadfaí a rá de bharr seo gur aithníodh go mícheart ar a laghad roinnt tomhaidhmeanna le locha níos lú.Teimpléad:Citation needed

Tomhaidhmeanna miotasacha cuir in eagar

Ré Pharthaláin cuir in eagar

Tagairtí: ACM 2532, 2533, 2535;

Loch Laighlinne in Ui mac Uais, Breifne (uaigh Laighlinne)
Loch Rudraige^{[log 1]}, Uladh (uaigh Rudraige mac Sithrigi)^[3]
Loch Techet^{[log 2]}, Connachta
Loch Measca^{[log 3]}, Connachta
Loch Con^{[log 4]}, Connachta
Loch Echtra^{[log 5]}, i nAirgialla (idir Sliabh Modharn agus Sliabh Fuaid), "full of swans"
Loch Cuan^{[log 6]}, Ulaidh, tuile na mara thar Brena, nó tuile na habhann - an seachtú tomhaidhm.

Ré Neimhidh cuir in eagar

Tagairtí: ACM, 2859;

Loch Ainninn^{[log 7]} (uaigh Ainninn)
Loch gCál^{[log 8]} i n-Ui Nialláin
Loch Muinreamhair^{[log 9]} in Luigne
Loch Dairbhreach^{[log 10]} (uaigh rí eile)

Ré Érimón cuir in eagar

Tagairt: Annála na gCeithre Máistrí, 3506

Ré Tigernmasa cuir in eagar

Tagairt: Annála na gCeithre Máistrí, 3581

Loch Uail^{[log 18]}, an Mhí
Loch Iarainn^{[log 19]}
Loch Cé^{[log 20]}, Connacht
Loch Síleann^{[log 21]} (nó Loch Saileann, Loch Saileán^{[log 22]})
Loch Aillionn^{[log 23]}, Connacht
Loch Feabhail^{[log 24]}
Loch Gabhair
Dubhloch
Loch Dhá Bhall^{[log 25]}, in Oirghialla.
Loch Gabhair

Ré Óengusa Olmucaidi cuir in eagar

Tagairt: Annála na gCeithre Máistrí, 3790

Aenbheithe^{[log 26]}, Uí Creamhthainn
Loch Saileach^{[log 27]}
Loch Na nGasán^[5], Magh Loirg, Connachta
Tomhaidhm na mara idir Machaire Eabha^{[log 28]} agus Ros Cette

Ré Óengus Mac Óg cuir in eagar

Tagairt: Annála na gCeithre Máistrí, AD 682

Loch nEathach^{[log 29]}

Ré Fhionn Mhic Chumhaill cuir in eagar

Cuan na Gaillimhe^{[log 30]} nó Loch Lurgan.^[6]

Tagairtí cuir in eagar

↑ tomaidm ar eDIL
↑ Aithint go léir, nach mór, de réir John O'Donovan (eag.), Annals of the Kingdom of Ireland, by the Four Masters, from the Earliest Period to the Year 1616, 2a. eag., vol. 1, Baile Átha Cliath, 1856.
↑ Aithint de réir Hector Munro Chadwic, Early Scotland: The Picts, the Scots and the Welsh of Southern Scotland, Cambridge 1949, athchló. 2013, lch. 107. Ainmnionn Gerardus Cambrensis í Lake Ruturugus.
↑ Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Volume 28 via books.google.ie
↑ gasán ar eDIL
↑ Harry Roe, Ann Doole (eagí.), Acallam Na Senórach, Oxford 1999, lch. 127-128.

Logainm.ie cuir in eagar

↑ Cuan Dhún Droma 120019 ar logainm.ie
↑ Loch Uí Ghadhra 1166418 ar logainm.ie
↑ Loch Measca 1166390 ar logainm.ie
↑ Loch Con 114291 ar logainm.ie
↑ Loch Mucnú 1166394 ar logainm.ie
↑ Loch Cuan 1166347 ar logainm.ie
↑ Loch Ainninn 1166322 ar logainm.ie
↑ Loch gCál 2749 ar logainm.ie
↑ Loch Ramhar 105052 ar logainm.ie
↑ Loch Dairbhreach 1166350 ar logainm.ie
↑ Loch Cime 1371639 ar logainm
↑ Claonloch 1411393, nó Loch na Reanna, ar logainm
↑ Loch Fionnmhaí 1166366 ar logainm
↑ Loch Gréine 104212 ar logainm
↑ Loch Riach 1166404 ar logainm
↑ Cuan Phort Láirge 1165964 ar logainm
↑ Loch Lao 1166381 ar logainm
↑ Loch Uail 108038 ar logainm
↑ Loch Iarainn 108036 ar logainm
↑ Loch Cé 110085 ar logainm
↑ Loch Síleann 105050 ar logainm
↑ Loch Saileán 105051 ar logainm.ie
↑ Loch Aillionn 134173 ar logainm
↑ Loch Feabhail 1166362 ar logainm
↑ Loch Dhá Bhall 8537 ar logainm
↑ An Bheithe? 116067 ar logainm.ie
↑ Loch Saileach 1375181 ar logainm.ie
↑ Machaire Eabha 112071 ar logainm.ie
↑ Loch nEathach 1166400 ar logainm.ie
↑ Cuan na Gaillimhe 1165961 ar logainm.ie

[1] tomaidm ar eDIL

[2] Aithint go léir, nach mór, de réir John O'Donovan (eag.), Annals of the Kingdom of Ireland, by the Four Masters, from the Earliest Period to the Year 1616, 2a. eag., vol. 1, Baile Átha Cliath, 1856.

[4] Aithint de réir Hector Munro Chadwic, Early Scotland: The Picts, the Scots and the Welsh of Southern Scotland, Cambridge 1949, athchló. 2013, lch. 107. Ainmnionn Gerardus Cambrensis í Lake Ruturugus.

[20] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Volume 28 via books.google.ie

[32] sán ar eDIL

[36] Harry Roe, Ann Doole (eagí.), Acallam Na Senórach, Oxford 1999, lch. 127-128.

[3] Cuan Dhún Droma 120019 ar logainm.ie

[5] Loch Uí Ghadhra 1166418 ar logainm.ie

[6] Loch Measca 1166390 ar logainm.ie

[7] Loch Con 114291 ar logainm.ie

[8] Loch Mucnú 1166394 ar logainm.ie

[9] Loch Cuan 1166347 ar logainm.ie

[10] Loch Ainninn 1166322 ar logainm.ie

[11] Loch gCál 2749 ar logainm.ie

[12] Loch Ramhar 105052 ar logainm.ie

[13] Loch Dairbhreach 1166350 ar logainm.ie

[14] Loch Cime 1371639 ar logainm

[15] Claonloch 1411393, nó Loch na Reanna, ar logainm

[16] Loch Fionnmhaí 1166366 ar logainm

[17] Loch Gréine 104212 ar logainm

[18] Loch Riach 1166404 ar logainm

[19] Cuan Phort Láirge 1165964 ar logainm

[21] Loch Lao 1166381 ar logainm

[22] Loch Uail 108038 ar logainm

[23] Loch Iarainn 108036 ar logainm

[24] Loch Cé 110085 ar logainm

[25] Loch Síleann 105050 ar logainm

[26] Loch Saileán 105051 ar logainm.ie

[27] Loch Aillionn 134173 ar logainm

[28] Loch Feabhail 1166362 ar logainm

[29] Loch Dhá Bhall 8537 ar logainm

[30] An Bheithe? 116067 ar logainm.ie

[31] Loch Saileach 1375181 ar logainm.ie

[33] Machaire Eabha 112071 ar logainm.ie

[34] Loch nEathach 1166400 ar logainm.ie

[35] Cuan na Gaillimhe 1165961 ar logainm.ie

[1]

[2]

[log 1]

[3]

[log 2]

[log 3]

[log 4]

[log 5]

[log 6]

[log 7]

[log 8]

[log 9]

[log 10]

[log 11]

[log 12]

[log 13]

[log 14]

[log 15]

[log 16]

[4]

[log 17]

[log 18]

[log 19]

[log 20]

[log 21]

[log 22]

[log 23]

[log 24]

[log 25]

[log 26]

[log 27]

[5]

[log 28]

[log 29]

[log 30]

[6]