Ambrose Victor Martin

Ba Éireannach-Airgintíneach é Ambrose Victor Martin (ar a dtugtar freisin "Ambrosio" sa Spáinnis nó "Ambrosi" sa Chatalóinis) a raibh aithne air i gcuid mhaith den tsochaí mar gheall ar a ghníomhaíocht phoblachtach Éireannach san Airgintín agus sa Spáinn.

Ambrose Victor Martin

Beathaisnéis
Breith	5 Aibreán 1900 Buenos Aires, An Airgintín
Bás	6 Iúil 1974 74 bliana d'aois
Gníomhaíocht
Gairm mhíleata
Géillsine	Óglaigh na hÉireann
Síniú

Luathshaol

Rugadh Ambrose Martin i gcúige Buenos Aires, an Airgintín, sa bhliain 1900 i dteaghlach Éireannach-Airgintíneach as Contae na hIarmhí. Tógadh Máirtín sa bhaile beag Suipacha taobh le go leor Airgintíneach eile de bhunadh na hÉireann. Is dócha gur i rith an ama seo freisin a chuir sé aithne ar an iliomad Bascach-Airgintíneach a raibh cónaí orthu i Suipacha chomh maith, mar go rachadh sé ar aghaidh le bheith páirteach go mór i ngluaiseacht náisiúnach na mBascach sa Spáinn agus i Meiriceá Laidineach níos déanaí ina shaol.

Sa bhliain 1914, seoladh é go dtí An Muileann gCearr, Éire chun freastal ar Choláiste Naomh Fionnán, áit a gcaithfeadh sé an chuid eile dá óige.

Rannpháirtíocht luath sa pholaitíocht

Tar éis Éirí Amach na Cásca 1916, bhí Ambrose Martin sáite i ndíocas náisiúnachais na tréimhse réabhlóidí agus d'oibrigh sé a bhealach aníos go dtí an barr laistigh de Shinn Féin. Bhain sé cáil amach mar óráidí bríomhar, agus bhí aithne mhaith aige ar dhaoine mór le rá cosúil le Labhrás Mag Fhionnail, Éamonn Bulfin, agus Margaret Mary Pearse. Ghabh údaráis na Breataine é sa bhliain 1919 agus díbríodh ar ais go dtí an Airgintín é.

San Airgintín, d'oibrigh Ambrose Martin go gnóthach le poblachtánaigh Éireannacha chun bolscaireacht a dhéanamh agus airgead a bhailiú don ghluaiseacht ar ais in Éirinn. Bhí baint aige fiú, de réir dealraimh, le hiarracht briogáid de chuid an IRA a eagrú san Airgintín. Bhí baint ag Martin le faicsean laistigh den phobal Éireannach-Airgintíneach faoi cheannas Patrick McManus, poblachtánach daingean as Contae Dhún na nGall ar chuir a pholaitíocht neamhghéilliúil imní ar an líon beag taidhleoirí a cuireadh anonn ó Bhaile Átha Cliath.

I ndiaidh dhá bhliain, thosaigh Martin ag dul ar ais go hÉirinn i 1922 tar éis fhógairt an Chonartha Angla-Éireannaigh a chuir deireadh le Cogadh na Saoirse in Éirinn. Ar a bhealach go hÉirinn, stop sé i dTír na mBascach, áit a raibh sé i gceist aige sraith léachtaí ar Éirinn a thabhairt do ghrúpa óige Pháirtí Náisiúnach na mBascach (Euzko Alderdi Jeltzalea nó EAJ). Mhaígh Martin go raibh “seanchairde” aige ón gceantar, agus seans ann go rachadh siad siar go dtí a bhlianta tosaigh faoin tuath i mBuenos Aires. Chuaigh sé i bhfeidhm go mór ar na náisiúnaithe Bascacha óga, ar thuairiscigh a n-iris “nach bhfaca muid riamh roimhe seo ár n-óige tírghrácha a bheith chomh phaiseanta”. Thug Martin óráid tionscnaimh freisin ar Chumann na mBan don ghrúpa ban náisiúnach Bascach Emakume Abertzale Batza ("Cumann na mBan Tírghráthach"). Le linn na cuairte seo, d'éirigh sé ina chairde maithe le Eli Gallastegi agus le pearsana eile den ghrúpa Aberri a bhí nasctha le Páirtí Náisiúnach na mBascach.

D'fhill Martin ar Éirinn in Aibreán 1922, go gairid roimh thús Chogadh Cathartha na hÉireann. Maíonn Martin féin gur throid sé leis an IRA in aghaidh Shaorstát Éireann, cé gur measadh ina dhiaidh sin go raibh an ráiteas seo bréagach bunaithe ar fhaisnéis Éireannach. I ndáiríre, creidtear go raibh sé i mbun oibre i siopa grósaera a mhuintire i gCill Bheagáin ar feadh an chogaidh. D'fhág Martin Éire i 1924, agus é ag filleadh ar Thír na mBascach ag pointe éigin déanach sa bhliain. I mí na Samhna 1924, is cosúil gur ghabh póilíní na Spáinne é in éineacht le roinnt náisiúnaithe Bascacha le linn turas sléibhteoireachta (mendigoxale) ag ar labhair sé ar an streachailt Éireannach ar son na saoirse. Le linn dheachtóireacht mhíleata Miguel Primo de Rivera (1923–1930), rinneadh géarleanúint mhór ar an náisiúnachas Bascach, agus cuireadh brú mór ar Martin agus ar go leor dá chomrádaithe Bascacha imeacht chun na Fraince.

Ar ais in Éirinn

Ar ais san Airgintín arís, d'fhill Ambrose Martin ar Suipacha, áit ar oscail sé gnó darb ainm an "Caifé Bascach-Éireannach" a riar ar dhiaspóra áitiúil na mBascach agus na nGael.

In 1932, bhuaigh Fianna Fáil agus Éamon de Valera toghcháin na hÉireann. Thug an bua seo stádas ar ais do mórán frithchonraitheoirí, agus rinne Martin a bhealach ar ais go hÉirinn tar éis ocht mbliana ar deoraíocht. Stop sé arís i dTír na mBascach, áit ar thug sé sraith eile léachtaí ar glacadh leo go fonnmhar. Ar ais in Éirinn, fuair Martin ceadúnais gnó luachmhara ón rialtas nua chun gnó iompórtála-easpórtála a oscailt. Le linn thús an Chogaidh Trádála Angla-Éireannaigh, bhí Martin in ann a shaibhreas a dhéanamh trí mhargaí nua do tháirgí Éireannacha a aimsiú. Bhunaigh Martin an Comhlacht Trádála Éireannach-Ibéarach i mBaile Átha Cliath, agus bhunaigh a chomhpháirtithe Bascacha gnó iompórtála-easpórtála i mBilbao darb ainm Euzkerin lenar chomhordaigh siad trádáil Bhascach-Éireannach le chéile.

Nuair a thosaigh Cogadh Cathartha na Spáinne in 1936, chuaigh Martin leis an bpolaitíocht arís. I mí Eanáir 1937, thug Martin cúnamh don Chomhdháil Phoblachtach nuair a thug siad Ramón Laborda, sagart Bascach, ar cuairt phoiblíochta in Éirinn ar son an Dara Poblacht Spáinneach. Toisc go raibh Martin báúil leis an rialtas poblachtach sa Spáinn, cháin Patrick Belton, Teachta Dála go mór ar an eite dheas, Martin mar “duine de na cumannaigh is tréine agus is suntasaí sa tír seo”. Thacaigh Martin leis na náisiúnaithe Bascacha le linn an chogaidh, agus d'iompair sé teachtaireachtaí ón Rialtas Bascach go dtí na meáin in Éirinn. Nuair a chloígh arm frithréabhlóideach Franco Tír na mBascach, bhí an náisiúnaí Bascach mór le rá Eli Gallastegi in ann a theaghlach a aistriú go hÉirinn, a bhuí lena dhlúthchara Ambrose Martin.

An saol ina dhiaidh sin

I ndiaidh gortú trom i dtimpiste gluaisteáin, d'fhill Martin ar theach a cheannaigh sé sa Bhriotáin in 1938. D'fhan Martin ansin ar feadh roinnt blianta, áit ar lean sé ar aghaidh leis an gComhlacht Trádála Éireannach-Ibéarach, a bhí i mbun trádála leis an Spáinn Fhaisisteach anois. Thug sé tearmann sealadach ina theach sa Bhriotáin do náisiúnaithe Bascacha a d'éalaigh ón Spáinn i rith an Dara Cogadh Domhanda. D'fhill Martin ar ais ar Bhaile Átha Cliath tar éis an chogaidh, ag maireachtáil saol suaimhneach go dtí go bhfuair sé bás de bharr taom croí in 1974.