An Airgintín

An Airgintín
	República Argentina (es)
Bratach	Armas
	;
Aintiún	Himno Nacional Argentino
Mana	«En unión y libertad»
Ainmnithe in ómós	airgead
Suíomh
	34° S, 64° O / 34°S,64°W
Príomhchathair	Buenos Aires
Daonra
Iomlán	47,327,407 (2022)
• Dlús	17.02 hab./km²
Déamainm	Airgintíneach
Teanga oifigiúil	an Spáinnis (de facto)
Reiligiún	an Eaglais Chaitliceach Rómhánach
Tíreolaíocht
Cuid de	Meiriceá Laidineach ; Southern Cone (en) ; Meiriceá Theas ; ABC nations (en) ; Meiriceá Easpáinneach
Achar dromchla	2,780,400 km²
Pointe is airde	Sliabh Aconcagua (6,961 m)
Pointe is ísle	Laguna del Carbón (en) (−105 m)
Ar theorainn le	an Bholaiv ; Paragua ; Uragua ; an tSile ; an Bhrasaíl ; an Ríocht Aontaithe
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Colonial Argentina (en) agus United Provinces of the Río de la Plata (en)
Cruthú	9 Iúil 1816
Eachtra thábhachtach	Argentine economic crisis (en) ; Rise of the Argentine Republic (en)
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	poblacht chónaidhme
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas na hAirgintíne
Comhlacht reachtach	Argentine National Congress (en)
• Uachtarán na hAirgintíne	Javier Milei (2023–)
Údarás breithiúnach is airde	Cúirt Uachtarach na hAirgintíne
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	487,227,125,386 $ (2021)
Airgeadra	peso inmhalartaithe na hAirgintíne
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	time in Argentina (en)
Fearann Idirlín barrleibhéil	.ar
Glaochód	+54
Uimhir theileafóin éigeandála	911, 100, 117 agus 101
Cód tíre	AR
Eile
Suíomh gréasáin	argentina.gob.ar

Is tír i Meiriceá Theas í an Airgintín. Tá teorainneacha aici leis an Sile, le Paragua, leis an mBolaiv, leis an mBrasaíl agus le Uragua. Ceann de thíortha an réigiúin úd Río de la Plata is ea í (rioplatense mar a deirtear sa Spáinnis), agus cosúil leis na tíortha eile i Río de la Plata fuair sí a lán tionchair ón Iodáil, ó shocraigh a lán lucht imirce ón tír sin san Airgintín. Tá lorg na hIodáilise féin le mothú sa chineál Spáinnise a labhraítear sa tír. Is iad teangacha na n-inimirceach, cosúil leis an Iodáilis (nó leis na canúintí Iodálacha), an Ghearmáinis, an Araibis agus an Béarla féin, na teangacha mionlaigh is mó. An chuid is mó de na teangacha bundúchasacha ón aimsir roimh theacht na Spáinneach, chuaigh siad in éag, ach labhraítear cuid acu i gcónaí, ar nós na Ceatsuaise agus na Guaráinise.

Tagann ainm na tíre ón fhocal Laidine argentum, a chiallaíonn airgead.

Is í Buenos Aires an phríomhchathair. Bhí 43 milliún duine ina gcónaí ansin sa bhliain 2005.

Stair

Roimh theacht na nEorpach

Ní raibh ach áitreabh scaipthe san Airgintín roimh theacht na Spáinneach. Sa chúigiú haois déag áfach tháinig trúpaí ó Impireacht na nInceach leis na críocha seo a shealbhú, ó theastaigh mianraí agus miotail an réigiúin ó Tupac Inca Yupanqui a bhí ag rialú na nInceach san am. Ba iad na hIncigh a choinnigh an lámh in uachtar ar na críocha seo go dtí gur tháinig na conquistadores ón Spáinn.

Na hEorpaigh

An chéad dream Eorpach a tháinig go dtí an réigiún níorbh iad na Spáinnigh ach na Portaingéalaigh iad. Ba iad Gonçalo Coelho agus Amerigo Vespucci iad sa bhliain 1502. Timpeall ar an mbliain 1512 d'fhionn Joäo de Lisboa agus Estevão de Fróis béal na habhann tábhachtaí úd Río de la Plata, agus chuaigh siad i dteagmháil leis na Charrúa, treibh áitiúil a d'inis dóibh faoi na hIncigh—"na daoine ar an taobh eile de na sléibhte". Ba é seo an chéad uair a chuala muintir na hEorpa trácht ar impireacht na nInceach. Sa bhliain 1516 a tháinig na Spáinnigh faoi cheannas Juan Díaz de Solís, agus fiche bliain ina dhiaidh sin bhunaigh siad an chéad choilíneacht san áit a bhfuil Buenos Aires inniu. Ní raibh maireachtáil i ndán don choilíneacht an iarracht sin, áfach, nó thréig na Spáinnigh í sa bhliain 1541. Níor cuireadh tús buan le Buenos Aires ach sa bhliain 1580, nuair d'athbhunaigh Juan de Garay an choilíneacht. Seacht mbliana roimhe sin bhí cathair Córdoba (an dara cathair is mó daonra san Airgintín inniu) bunaithe ag Jerónimo Luis de Cabrera. Cuid de Leas-Ríocht Pheiriú ab ea na coilíneachtaí seo, agus is as Peiriú a tháinig an chéad lucht áitribh. Murab ionann agus na coilíneachtaí eile i Meiriceá Theas, ní de thoradh aon ruathar óir a tháinig an t-áitreabh Spáinneach san Airgintín ar an bhfód.

Ba í an smuigleáil a chuir Buenos Aires agus na cathracha eile sa réigiún ag borradh. Nuair a bhí an réigiún á rialú ó Lima, ní raibh sé ceadaithe úsáid a bhaint as na cuanta maithe nádúrtha i Río de la Plata, nó ba é an dlí a bhí i bhfeidhm ná an trádáil idirnáisiúnta a dhéanamh trí Callao amháin (is é sin, cuan Lima). Sa bhliain 1776 dheighil na Spáinnigh an réigiún ó Leas-Ríocht Pheiriú agus bhunaigh siad Leas-Ríocht Río de la Plata. Ba í Buenos Aires príomhchathair na coilíneachta nua. Ní raibh Río de la Plata chomh mór i dtuilleamaí na miotal lómhar cosúil le Peiriú, nó bhí an beostoc agus an trádáil mara ní ba thábhachtaí mar fhoinsí ioncaim.

Neamhspleáchas

Ar an 9 Iúil 1816, d'fhógair an Airgintín a neamhspleáchas ón Spáinn. Le fírinne is é an t-ainm a bhí ar an tír san am ná Cúigí Aontaithe Mheiriceá Theas (Provincias Unidas de Sudamérica), agus ina dhiaidh sin, Cúigí Aontaithe Río de la Plata, ós rud é nach raibh cuid de na cúigí sin sásta fanacht in aon stát leis an Airgintín. Rinneadh stát nua na Bolaíve de chúig chúige de chuid sean-Leas-Ríocht Río de la Plata, agus bhain Uragua amach neamhspleáchas di féin le lámh láidir i bpáirc an áir.

Sa bhliain 1900 bhí an Airgintín ar ceann de na deich dtíortha is saibhre sa domhan. San am sin bhí na mílte inimirceach ag tonnadh isteach ón Eoraip.

Deachtóireacht

Bhí an tír faoi stiúir an airm agus éagobhsaíocht ghinearálta ó 1930 go dtí 1983, beagnach. Tháinig an Peronismo (nó Justicialismo) chun saoil sna 1950idí nuair a bhí Juan Perón agus a bhean chéile, Evita i gcumhacht. Deachtóireacht a bhí ann a raibh culaith an daonlathais curtha air.

I ndiaidh dó bheith ina Aire Saothair agus ina Leas-Uachtarán, toghadh faoi thrí é ina Uachtarán ar an Airgintín agus é in oifig ó Mheitheamh na bliana 1946 go Meán Fómhair, 1955, nuair a cuireadh as oifig é le coup d'état, agus arís eile ó Dheireadh Fómhair na bliana 1973 go dtína bhás i mí Iúil, 1974.

Le linn a chéad téarma (1946–52), ba mhór an tacaíocht a fuair Perón ón dara bean chéile aige, Eva Duarte ("Evita"), agus bhí an-ghnaoi ag an bpobal orthu beirt.

Cogadh

Sa bhliain 1982, d'ionsaigh rialtas míleata na hAirgintíne Oileáin Fháclainne, agus d'éirigh ina chogadh idir an Airgintín agus an Ríocht Aontaithe. I ndiaidh dhá mhí, d'éirigh leis na Sasanaigh ruaigeadh a chur ar na hAirgintínigh.

Daonlathas

D'éirigh an junta (deachtóireacht) níos laige i ndiaidh na heachtra seo. Tháinig an daonlathas ar ais san Airgintín sa bhliain dár gcionn, 1983.

Tháinig biseach ar na cúrsaí eacnamaíochta nuair a d'éirigh Carlos Menem ina uachtarán ó 1989.

Ach bhí fadhbanna eacnamaíocha ag deireadh na 1990í agus theip ar na hAirgintínigh a gcuid íocaíochtaí a dhéanamh.

Struchtúr polaitiúil

Tá córas uachtaráin i bhfeidhm, in éineacht le parlaimint le dhá theach, an Chomhdháil le 257 ball agus an Seanad le 72 ball. Tá tréimhse in oifig ceithre bliana ag an uachtarán. Tá 23 cúige ann, chomh maith le ceantar feidearálach Buenos Aires, gach ceann acu lena chomhdháil is lena chóras riaracháin féin, iad go léir faoin rialtas feidearálach.

Tíreolaíocht

Salta

Aibhneacha Paraná, Uruguay agus Limay; eas Iguazu ar an dteorainn leis an mBrasaíl san oirthuaisceart.
Is é an pointe is airde san Airgintín ná Aconcagua i gcúige Mendoza (6,959 m os cionn leibhéal na mara),^[1] an pointe is airde sna leathsféir theas agus thiar.^[2]
Las Pampas—limistéar clárach timpeall 1.5 milliún ciliméadar cearnach..
An Phatagóin.
Cúigí agus limistéir eile.
Aeráid.

Eacnamaíocht

Tábhachtach na talmhaíochta, las Pampas agus na Gauchos.
Fíon.

Féach freisin

Tagairtí

↑ Albanese, Rubén (2009). "Alturas y Depresiones Máximas en la República Argentina" [Binne agus ísleáin uasta i bPoblacht na hAirgintíne] (i Spáinnis). Buenos Aires: Instituto Geográfico Nacional. Cartlannaithe ón mbunleagan ar an 23 Iúil 2013.
↑ Young, Ronald (2005). "Argentina". In McColl, Robert W. (ed.). Encyclopedia of World Geography. Vol. I. New York: Golson Books. pp. 51–53. ISBN 978-0-8160-7229-3.

Tíortha Mheiriceá Theas

[1] Albanese, Rubén (2009). "Alturas y Depresiones Máximas en la República Argentina" [Binne agus ísleáin uasta i bPoblacht na hAirgintíne] (i Spáinnis). Buenos Aires: Instituto Geográfico Nacional. Cartlannaithe ón mbunleagan ar an 23 Iúil 2013.

[2] Young, Ronald (2005). "Argentina". In McColl, Robert W. (ed.). Encyclopedia of World Geography. Vol. I. New York: Golson Books. pp. 51–53. ISBN 978-0-8160-7229-3.

[1]

[2]