Charles Darwin

Nádúraí Sasanach ba ea Charles Robert Darwin [tʃɑrlz 'dɑː.wɪn] (12 Feabhra 1809 – 19 Aibreán 1882 a thug faoi deara agus a thaispeáin gur eascair speicis uilig an tsaoil seo as sinsearach coiteann: bhunaigh sé teoiric an roghnú nádúrtha.

Charles Darwin

Beathaisnéis
Breith	(en) Charles Robert Darwin 12 Feabhra 1809 The Mount, England
Bás	19 Aibreán 1882 73 bliana d'aois Down House, England (en)
Áit adhlactha	Abtheach Westminster
Faisnéis phearsanta
Reiligiún	Anglacánachas agus Agnóisí
Scoil a d'fhreastail sé/sí	Ollscoil Cambridge - diagacht (1828–) Ollscoil Dhún Éideann - míochaine (1825–) Shrewsbury School (en) (1818–1825) University of Edinburgh Medical School (en) Coláiste Chríost, Cambridge
Céim acadúil	Baitsiléir Ealaíon Máistreacht sna hEalaíona Legum Doctor (en)
Áit chónaithe	The Mount
Teanga dhúchais	English language in England (en)
Gníomhaíocht
Gairm	geolaí, nádúraí, fealsamh, eiteolaí, taiscéalaí, scríbhneoir ábhar taistil, scríbhneoir
Ball de	Acadamh Ealaíona agus Eolaíochtaí Mheiriceá (1874–) Accademia delle Scienze di Torino (1873–) Cumann Meiriceánach na Fealsúnachta (1869–) Acadamh Eolaíochtaí na Gearmáine, Leopoldina (1857–) An Cumann Ríoga (1839–) Cumann Zó-eolaíochta Londan (1839–) Acadamh Rúiseach na nEolaíochtaí Acadamh Ríoga na Prúise um Eolaíocht Acadamh Eolaíochtaí agus Daonnachtaí na Baváire Cumann Ríoga na Tíreolaíochta Acadamh na nEolaíochtaí Accademia dei Lincei Silesian Society for Patriotic Culture (en) Acadamh Ríoga Ealaíon agus Eolaíochtaí na hÍsiltíre Acadamh Ríoga na Sualainne um Eolaíocht Acadamh Eolaíochtaí na hUngáire Plinian Society (en)
Mac/iníon léinn de chuid	Adam Sedgwick agus John Edmonstone (en)
Faoi thionchar	Thomas Malthus, John Frederick William Herschel, Herbert Spencer, George-Louis Leclerc Buffon, David Hume, Johann Wolfgang von Goethe, Alexander von Humboldt agus Charles Lyell
Teangacha a labhraíonn nó a scríobhann sé/sí	An Béarla
Ghlac sé/sí páirt i
27 Nollaig 1831	second voyage of HMS Beagle (en)
Saothar
Saothar suntasach The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms (1839) The Voyage of the Beagle (en) (1859) On the Origin of Species (en) (1871) The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (en) (1872) The Expression of the Emotions in Man and Animals (1875) Insectivorous Plants (en) (1880) The Power of Movement in Plants (en)
[[Índex Internacional de Noms de Plantes|Botanist author abbreviation (en) ]] Darwin	Darwin
[[Codi Internacional de Nomenclatura Zoològica|Author citation (zoology) (en) ]] Darwin	Darwin
Suíomh a chartlainne	Cartlann ETH Zürich [ CH-001807-7:Hs 656]
Teaghlach
Céile	Emma Darwin (1839–1882), bás
Páiste	Anne Darwin, Leonard Darwin, Horace Darwin, Charles Waring Darwin, Elizabeth Darwin, George Darwin, William Erasmus Darwin, Henrietta Darwin, Francis Darwin, Mary Eleanor Darwin
Athair	Robert Darwin  agus Susannah Darwim
Siblín	Erasmus Alvey Darwin, Caroline Darwin, Marianne Darwin, Emily Darwin agus Susan Darwin
Duine muinteartha	Ursula Mommens (en) (great-granddaughter (en) ) Josiah Wedgwood II (uncail, athair a mhná céile) Emma Darwin (female first cousin (en) ) Robin Darwin (fionnó) Sarah Darwin (en) ()
Dámhachtain a fuarthas (1879)  Bonn Baly (1875)  dochtúireacht oinigh ó Ollscoil Leiden (1875)  Bressa Prize (en) (1864)  Bonn Copley (1859)  Bonn Wollaston (1853)  An Bonn Ríoga  Fellow of the Linnean Society of London (en)  Fellow of the Royal Geographical Society (en)  Pour le Mérite für Wissenschaften und Künste  Fellow of the Geological Society of London (en)  Comhalta den Chumann Ríoga
Síniú

Charles Darwin sa bhliain 1854, cúig bliana sular foilsíodh The Origin of Species

Chuir sé Teoiric na hÉabhlóide chun cinn ina leabhar cáiliúil On the Origin of Species sa bhliain 1859. Rinne a smaointí athmhúnlú raidiciúil ar na heolaíochtaí nádúrtha go léir.

Éabhlóid

Sa bhliain 1831, sheol Darwin ar an rnBeagle chun farraigí Mheiriceá Theas a thaiscéaladh, agus thaistil ar fud an Aigéin Chiúin. Ag éirí as a bhreathnuithe agus saothar Alfred Russel Wallace, shaothraigh sé teoiric na héabhlóide. Leag sé amach an teoiric ina leabhar On the Origin of Species by Means of Natural Selection (Ar Bhunús na Speiceas trí Mheán an Roghnaithe Nádúrtha, 1859).

De réir na teoirice seo d'fhorbair gnéithe plandaí is ainmhithe trí roghnú nádúrtha na n-athruithe sin a chuir le cumas maireachtála is atáirgthe an orgánaigh thar na glúine. 3,500 milliún bliain ó shin, ní raibh ach orgánaigh shimplí aoncheallacha mar bhaictéir ar domhan, agus faoi seo tá orgánaigh i bhfad níos casta ann, daoine is ainmhithe eile ina measc.

I rith na n-aoiseanna d'fhorbair is d'fhorás na foirmeacha simplí ina bhfoirmeacha casta. Bhain Darwin feidhm as fianaise na n-iontaisí chun an teoiric seo a shaothrú, agus tá an eolaíocht ghéiniteach ag cur léi i láthair na huaire.

Conspóidí

Ceanglaíodh leagan amach Darwin le hiomad smaointe, teoiricí, agus idé-eolaíochtaí eile, mar shampla an náisiúnachas idé-eolaíoch, an t-impiriúlachas, an ciníochas, an caipitleachas, eoiginic, gan trácht ar ar síleadh faoi thodhchaí teangacha.

Ní fios fós gach mionphointe d'fheidhmiú na héabhlóide, agus tá an-chuid taighde ar siúl an t-am ar fad chun an scéal a shoiléiriú is a iomlánú. Tá conspóid ann ó foilsíodh leabhar Darwin idir na heolaithe a ghlacann lena theoiric is daoine a chreideann i mbrí litriúil na cruthaíochta sa Bhíobla. Ach ní conspóid eolaíochta í seo, bunaithe ar fhianaisí infhíoraithe, ach conspóid reiligiúnda is/nó pholaitiúil.