Ogham
Is aibítir sheanda í an tOgham (Sean-Ghaeilge Ogam), a bhíodh in úsáid roimh theacht na Críostaíochta go hÉireann, sa tréimhse idir 300 A.D. agus 600 A.D. Tuairiscíonn na saineolaithe nárbh aibítir neamhspleách í, ach gur rúnscríbhinn de shaghas áirithe a bhí ann agus í bunaithe ar aibítir na Laidine. Faightear inscríbhinní in Éirinn, in Albain, sa Bhreatain Bheag, i Sasana, agus ar Oileán Mhanann.
Clár ábhair
An córas scríbhneoireachtaCuir in Eagar
Nuair a bhí an tOgham gearrtha ar liag, ar ghallán nó ar chloch chuimhneachán, rith an téacs aníos ó bhun go barr na cloiche. D'úsáidtí poncanna do na gutaí mar seo a leanas: ponc amháin = a, dhá phonc = o, trí phonc = u, ceithre phonc = e agus cúig phonc = i. D'úsáidtí stróiceacha do na consain. Ghearrtaí an scríbhneoireacht seo ar imeall na cloiche nó ar lár líne ar a dtugtaí an 'fleasc'. Tá inscríbhinní dátheangacha Gaeilge agus Laidine ann freisin, a théann ó chlé go deas. Nuair a bhí an tOgham scríofa i lámhscríbhinní, lean an téacs gnáth-threo na Laidine (cothrománach agus ó chlé go deas), le stríoca ingearacha in áit eangaí greanta na n-inscríbhinní le haghaidh na ngutaí.
Áiteanna leis na samplaíCuir in Eagar
Maítear gur thosaigh an tOgham, in iar-dheisceart na tíre agus tá fáil ar 121 sampla de na galláin seo i gContae Chiarraí. Faightear 81 sampla i gContae Chorcaí agus 47 sampla i gContae Phort Láirge. Faightear 15 sampla sa Bhreatain Bheag agus tá an gallán oghaim is sia soir le fáil i Silchester i Sasana, rud a chiallaíonn gur bhog na daoine leis an scríbhneoireacht seo soir de réir a chéile, ó Chontae Chiarraí ar aghaidh.
Na litreachaCuir in Eagar
Tá 25 litir san Ogham. Tugtar fiodha ar an gcéad fiche litir, agus forfheadha ar na litreacha eile. Roinntear na litreacha i gceithre aicme, a ainmníodh ón gcéad litir sa sraith (Aicme Beithe, Aicme hÚatha, Aicme Muine, Aicme Ailme). Fiche litir agus cúig litir.
- Beith [B], Is é is brí le Beithe sa tSean-Ghaeilge ná "crann beithe", gaolmhar leis an bhfocal bedw sa Mheán-Bhreatnais. Ceaptar gur iasacht ón bhfocal gaolmhar sa Ghaillis é an focal Laidine betula.
- Luis/Caertheand [L], Sa tSean-Ghaeilge, tá an focal Luis gaolmhar le luise nó lus. Úsáidtear Caertheand i gcóras na gcrann, i.e. seanfhocal ar "crann caorthainn".
- Fearn [W], bhí an brí céanna ag Fearn sa tSean-Ghaeilge is atá aige sa Nua-Ghaeilge ~ Fearn nó Fearnóg. Ós rud é go bhfoghraíodh "f" mar "w" sa tSean-Ghaeilge, i.e.*wernā, ba é [w] an fhuaim a sheasann sé di.
- Sail [S], Is é is brí le Sail sa tSean-Ghaeilge ná "crann saillí" nó "saileach", gaolmhar le salix sa Laidin.
- Nion/Uinnius [N] Is é is brí le Nin sa tSean-Ghaeilge ná "píce" or "áiléir". Úsáidtear Uinnius i gcóras na gcrann, i.e. seanfhocal ar "fhuinseog".
- Uath [H], tá an bhrí chéanna ag an bhfocal Uath sa tSean-Ghaeilge is atá aige sa Nua-Ghaeilge. Úsáidtear “Sceach Gheall” i gCóras na gcrann. Ní fios cad é sanasaíocht fhoinseacht an fhocail, áfach, foghraíocht an fhocail ach oiread. Molann McManus (1986) gur [y] atá i gceist. Mhol Peter Schrijver (féach McManus 1991:37) go bhfuil seans ann, más rud é gurb leagan gaolmhar é leis an Laidin pavere, gur lean rian den *p sa Phróta-Ind-Eorpach ar aghaidh sa nGaeilge Chianach, ach níl aon fhianaise neamhspleách de sin.
- Dair [D], tá an bhrí chéanna ag an bhfocal Dair sa tSean-Ghaeilge is atá aige sa Nua-Ghaeilge, i.e. crann darach. (PIE *doru-).[1]
- Tinne/Cuileand [T], De réir fianaise na nathanna meafaracha (nó kennings), is é is brí le Tinne sa tSean-Ghaeilge ná "barra miotail”, nó “tinne". Úsáidtear “Cuileand” i gCóras na gcrann, i.e. Cuileann.
- Coll, sa tSean-Ghaeilge bhí an focal céanna atá ann inniu sa Nua-Ghaeilge, Coll, gaolmhar leis an focal collen sa Bhreatanais. Sa Laidin, tá an focal corulus nó corylus gaolmhar leis.
- Ceirt, nó Cert sa tSean-Ghaeilge. Tá an focal seo gaolmhar le perth sa Bhreatnais agus quercus “dair” sa Laidin (Próta-Ind-Eorpach *perkwos). Ceapadh go mícheart gur ceirt a bhí ann sa tSean-Ghaeilge, an focal ar “chiap”, agus tá an botún sin le feiceáil sna nathanna meafaracha.
- Ceirt, nó Cert sa tSean-Ghaeilge. Tá an focal seo gaolmhar le perth sa Bhreatnais agus quercus, “dair”, sa Laidin (Próta-Ind-Eorpach *perkwos). Ceapadh go mícheart gur ceirt a bhí ann sa tSean-Ghaeilge, an focal ar “chiap”, agus tá an botún sin le feiceáil sna nathanna meafaracha.
- Muin,
- Gort,
- nGéadal,
- Straif,
- Ruis,
- Ailm,
- Onn,
- Úr,
- Eadhadh,
- Iodhadh.
UnicodeCuir in Eagar
 |
Ba chóir an t-alt seo a ghlanadh, mar: réamhrá de dhíth
Tar éis an t-alt a ghlanadh, is féidir an teachtaireacht seo a bhaint de. Féach ar Conas Leathanach a Chur in Eagar agus an Lámhleabhar Stíle le tuilleadh eolais a fháil. |
| Ogham[U1680 1][U1680 2] Cairt Oifigiúil den Unicode Consortium (PDF) | ||||||||||||||||
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+168x | ᚁ | ᚂ | ᚃ | ᚄ | ᚅ | ᚆ | ᚇ | ᚈ | ᚉ | ᚊ | ᚋ | ᚌ | ᚍ | ᚎ | ᚏ | |
| U+169x | ᚐ | ᚑ | ᚒ | ᚓ | ᚔ | ᚕ | ᚖ | ᚗ | ᚘ | ᚙ | ᚚ | ᚛ | ᚜ | |||
| Nótaí | ||||||||||||||||
Cé dó an tOgham?Cuir in Eagar
Ba scil ar leith í an córas scríbhneoireachta seo, mar sin, scríobhtaí é do dhaoine tábhachtacha, a cuireadh san áit ina seasann an gallán anois. Ainmneacha daoine mór le rá – ríthe, taoisigh agus daoine cumhachtacha eile – a scríobhtaí ar na galláin oghaim don chuid is mó.
De réir na miotaseolaíochta, ba é an dia Ceilteach Ogmios (dia na hurlabhra agus na foghlama) a cheap an córas scríbhneoireachta seo.
Deireadh réCuir in Eagar
Tháinig deireadh le ré an oghaim le teacht na manach go hÉirinn mar d'úsáidtí aibítir na Laidine ó shin i leith agus bhíodh na manaigh ag scríobh ar phár. Cé gur tháinig deireadh lena ré sa seachtú haois faightear tagairt don ogham i leabhar Bhaile an Mhóta a scríobhadh san 11ú haois.
FoinseCuir in Eagar
- Ó Murchú, Máirtín (1985). The Irish Language. An Roinn Ghnóthaí Eachtrannacha agus Bord na Gaeilge (arna chur i gcló ag Ormond Printing Co., Éire).