Ogham

Leathanach 170r - Leabhar Bhaile an Mhóta

Is aibítir sheanda í an tOgham (Sean-Ghaeilge Ogam), a bhíodh in úsáid roimh theacht na Críostaíochta go hÉireann, sa tréimhse idir 300 A.D. agus 600 A.D. Tuairiscíonn na saineolaithe nárbh aibítir neamhspleách í, ach gur rúnscríbhinn de shaghas áirithe a bhí ann agus í bunaithe ar aibítir na Laidine. Faightear inscríbhinní in Éirinn, in Albain, sa Bhreatain Bheag, i Sasana, agus ar Oileán Mhanann.

Clár ábhair

An córas scríbhneoireachtaCuir in Eagar

Nuair a bhí an tOgham gearrtha ar liag, ar ghallán nó ar chloch chuimhneachán, rith an téacs aníos ó bhun go barr na cloiche. D'úsáidtí poncanna do na gutaí mar seo a leanas: ponc amháin = a, dhá phonc = o, trí phonc = u, ceithre phonc = e agus cúig phonc = i. D'úsáidtí stróiceacha do na consain. Ghearrtaí an scríbhneoireacht seo ar imeall na cloiche nó ar lár líne ar a dtugtaí an 'fleasc'. Tá inscríbhinní dátheangacha Gaeilge agus Laidine ann freisin, a théann ó chlé go deas. Nuair a bhí an tOgham scríofa i lámhscríbhinní, lean an téacs gnáth-threo na Laidine (cothrománach agus ó chlé go deas), le stríoca ingearacha in áit eangaí greanta na n-inscríbhinní le haghaidh na ngutaí.

Aibítir

Áiteanna leis na samplaíCuir in Eagar

Maítear gur thosaigh an tOgham, in iar-dheisceart na tíre agus tá fáil ar 121 sampla de na galláin seo i gContae Chiarraí. Faightear 81 sampla i gContae Chorcaí agus 47 sampla i gContae Phort Láirge. Faightear 15 sampla sa Bhreatain Bheag agus tá an gallán oghaim is sia soir le fáil i Silchester i Sasana, rud a chiallaíonn gur bhog na daoine leis an scríbhneoireacht seo soir de réir a chéile, ó Chontae Chiarraí ar aghaidh.

Na litreachaCuir in Eagar

Tá 25 litir san Ogham. Tugtar fiodha ar an gcéad fiche litir, agus forfheadha ar na litreacha eile. Roinntear na litreacha i gceithre aicme, a ainmníodh ón gcéad litir sa sraith (Aicme Beithe, Aicme hÚatha, Aicme Muine, Aicme Ailme). Fiche litir agus cúig litir.

• Beith [B], Is é is brí le Beithe sa tSean-Ghaeilge ná "crann beithe", gaolmhar leis an bhfocal bedw sa Mheán-Bhreatnais. Ceaptar gur iasacht ón bhfocal gaolmhar sa Ghaillis é an focal Laidine betula.
• Luis/Caertheand [L], Sa tSean-Ghaeilge, tá an focal Luis gaolmhar le luise nó lus. Úsáidtear Caertheand i gcóras na gcrann, i.e. seanfhocal ar "crann caorthainn".
• Fearn [W], bhí an brí céanna ag Fearn sa tSean-Ghaeilge is atá aige sa Nua-Ghaeilge ~ Fearn nó Fearnóg. Ós rud é go bhfoghraíodh "f" mar "w" sa tSean-Ghaeilge, i.e.*wernā, ba é [w] an fhuaim a sheasann sé di.
• Sail [S], Is é is brí le Sail sa tSean-Ghaeilge ná "crann saillí" nó "saileach", gaolmhar le salix sa Laidin.
• Nion/Uinnius [N] Is é is brí le Nin sa tSean-Ghaeilge ná "píce" or "áiléir". Úsáidtear Uinnius i gcóras na gcrann, i.e. seanfhocal ar "fhuinseog".
• Uath [H], tá an bhrí chéanna ag an bhfocal Uath sa tSean-Ghaeilge is atá aige sa Nua-Ghaeilge. Úsáidtear “Sceach Gheall” i gCóras na gcrann. Ní fios cad é sanasaíocht fhoinseacht an fhocail, áfach, foghraíocht an fhocail ach oiread. Molann McManus (1986) gur [y] atá i gceist. Mhol Peter Schrijver (féach McManus 1991:37) go bhfuil seans ann, más rud é gurb leagan gaolmhar é leis an Laidin pavere, gur lean rian den *p sa Phróta-Ind-Eorpach ar aghaidh sa nGaeilge Chianach, ach níl aon fhianaise neamhspleách de sin.
• Dair [D], tá an bhrí chéanna ag an bhfocal Dair sa tSean-Ghaeilge is atá aige sa Nua-Ghaeilge, i.e. crann darach. (PIE *doru-).
• Tinne/Cuileand [T], De réir fianaise na nathanna meafaracha (nó kennings), is é is brí le Tinne sa tSean-Ghaeilge ná "barra miotail”, nó “tinne". Úsáidtear “Cuileand” i gCóras na gcrann, i.e. Cuileann.
• Coll, sa tSean-Ghaeilge bhí an focal céanna atá ann inniu sa Nua-Ghaeilge, Coll, gaolmhar leis an focal collen sa Bhreatanais. Sa Laidin, tá an focal corulus nó corylus gaolmhar leis.
• Ceirt, nó Cert sa tSean-Ghaeilge. Tá an focal seo gaolmhar le perth sa Bhreatnais agus quercus “dair” sa Laidin (Próta-Ind-Eorpach *perkwos). Ceapadh go mícheart gur ceirt a bhí ann sa tSean-Ghaeilge, an focal ar “chiap”, agus tá an botún sin le feiceáil sna nathanna meafaracha.
• Ceirt, nó Cert sa tSean-Ghaeilge. Tá an focal seo gaolmhar le perth sa Bhreatnais agus quercus, “dair”, sa Laidin (Próta-Ind-Eorpach *perkwos). Ceapadh go mícheart gur ceirt a bhí ann sa tSean-Ghaeilge, an focal ar “chiap”, agus tá an botún sin le feiceáil sna nathanna meafaracha.
• Muin, Old Irish Muin: the kennings connect this name to three different words, muin "neck, upper part of the back", muin "wile, ruse", and muin "love, esteem". The arboreal tradition has finemhain "vine".
• Gort, Old Irish Gort means "field" (cognate to garden). The arboreal tradition has edind "ivy".
• nGéadal, Old Irish Gétal from the kennings has a meaning of "killing", maybe cognate to gonid "slays", from PIE Teimpléad:PIE. The value of the letter in Primitive Irish, then, was a voiced labiovelar, [ɡʷ]. The arboreal tradition glosses cilcach, "broom" or "fern".
• Straif, Old Irish Straiph means "sulphur". The Primitive Irish letter value is uncertain, it may have been a sibilant different from s, which is taken by sail, maybe a reflex of /st/ or /sw/. The arboreal tradition glosses draighin "blackthorn".
• Ruis, Old Irish Ruis means "red" or "redness", glossed as trom "elder".
• Ailm, Old Irish Ailm is of uncertain meaning, possibly "pine-tree". The Auraicept has crand giuis .i. ochtach, "fir-tree" or "pinetree".
• Onn, Old Irish Onn means "ash-tree", although the Auraicept glosses aiten "furze".
• Úr, Old Irish Úr, based on the kennings, means "earth, clay, soil". The Auraicept glosses fraech "heath".
• Eadhadh, Old Irish Edad of unknown meaning. The Auraicept glosses crand fir no crithach "test-tree or aspen"
• Iodhadh, Old Irish Idad is of uncertain meaning, but is probably a form of ibhar "yew", which is the meaning given to it in the arboreal tradition.

Of the forfeda, four are glossed by the Auraicept:

• Eabhadh, Old Irish Ebhadh with crithach "aspen";
• Ór, "gold" (from Latin aurum); the arboreal tradition has feorus no edind, "spindle tree or ivy"
• Uilleann, Old Irish Uilleand "elbow"; the arboreal tradition has edleand "honeysuckle"
• Pín, later Ifín, Old Irish Iphin with spinan no ispin "gooseberry or thorn".

The fifth letter is Emancholl which means 'twin of hazel'

Cé dó an tOgham?Cuir in Eagar

Ba scil ar leith í an córas scríbhneoireachta seo, mar sin, scríobhtaí é do dhaoine tábhachtacha, a cuireadh san áit ina seasann an gallán anois. Ainmneacha daoine mór le rá – ríthe, taoisigh agus daoine cumhachtacha eile – a scríobhtaí ar na galláin oghaim don chuid is mó.

De réir na miotaseolaíochta, ba é an dia Ceilteach Ogmios (dia na hurlabhra agus na foghlama) a cheap an córas scríbhneoireachta seo.

Deireadh réCuir in Eagar

Tháinig deireadh le ré an oghaim le teacht na manach go hÉirinn mar d'úsáidtí aibítir na Laidine ó shin i leith agus bhíodh na manaigh ag scríobh ar phár. Cé gur tháinig deireadh lena ré sa seachtú haois faightear tagairt don ogham i leabhar Bhaile an Mhóta a scríobhadh san 11ú haois.

FoinseCuir in Eagar

• Ó Murchú, Máirtín (1985). The Irish Language. An Roinn Ghnóthaí Eachtrannacha agus Bord na Gaeilge (arna chur i gcló ag Ormond Printing Co., Éire).