Vicipéid

Planda

eocarót ilcheallach sa ríocht Plantae
(Athsheolta ó Bláthanna)

Is iad na plandaí na heocaróit a chruthaíonn an ríocht Plantae; tá siad fótaisintéiseach den chuid is mó. Ciallaíonn sé seo go bhfaigheann siad a gcuid fuinnimh ó sholas na gréine, ag baint úsáide as clóraplastaí a dhíorthaítear ó insiombóis le cianabaictéir chun siúcraí a tháirgeadh ó dhé-ocsaíd charbóin agus uisce, ag baint úsáide as an lí ghlas clóraifill. Is eisceachtaí iad plandaí seadánacha a chaill na géinte le haghaidh clóraifille agus fótaisintéise, agus a bhfaigheann a gcuid fuinnimh ó phlandaí nó ó fhungais eile.

WD Bosca Sonraí Ainmhí BheoPlanda
Plantae Cuir in eagar ar Wikidata

Cuir in eagar ar Wikidata
Sonraí
Is foinse é an tacsón seo desaill phlandúil, plant milk (en) Aistrigh, ábhar planda, plant-based food (en) Aistrigh, plant product (en) Aistrigh, plant proteins (en) Aistrigh agus plant fiber (en) Aistrigh Cuir in eagar ar Wikidata
Tacsanomaíocht
ForfhearannBiota
For-ríochtEukaryota
RíochtPlantae Cuir in eagar ar Wikidata
Haeckel, 1866

Go stairiúil, mar a tharla i mbitheolaíocht Arastatail, chuimsigh ríocht na bplandaí gach rud beo nach raibh ina n-ainmhithe, agus chuimsigh sí algaí agus fungais freisin. Tá sainmhínithe cúngaithe ó shin i leith; fágtar na fungais agus cuid de na halgaí as an áireamh sna sainmhínithe reatha. De réir an tsainmhínithe a úsáidtear san airteagal seo, is éard atá i bplandaí ná an clád Viridiplantae (plandaí glasa), atá comhdhéanta de na halgaí glasa agus na suthfhítí nó plandaí talún (cornlaigh, aelusanna, caonaigh, lícifítí, raithní, buaircínigh agus gimnispeirmí eile, agus plandaí bláthanna). Áirítear le sainmhíniú atá bunaithe ar ghéanóim na Viridiplantae, mar aon leis na halgaí dearga agus na glaucophytes, sa chlada Archaeplastida.

Tá thart ar 320,000 speiceas plandaí ar eolas, agus táirgeann a bhformhór, thart ar 260,000 díobh, síolta. Bíonn go leor méideanna éagsúla acu, ó aoncheallach go dtí na crainn is airde. Soláthraíonn plandaí glasa sciar suntasach d'ocsaigin mhóilíneach an domhain; soláthraíonn na siúcraí a chruthaíonn siad an fuinneamh don chuid is mó d'éiceachórais an Domhain; itheann orgánaigh eile, lena n-áirítear ainmhithe, plandaí go díreach nó braitheann siad ar orgánaigh a dhéanann amhlaidh.

Is bianna bunúsacha daonna iad grán, torthaí, agus glasraí agus ceansaíodh iad ar feadh na mílaoiseanna. Úsáideann daoine plandaí chun críocha go leor, mar shampla ábhair thógála, ornáidí, ábhair scríbhneoireachta, agus do raon leathan cógas. Tugtar luibheolaíocht, brainse den bhitheolaíocht, ar staidéar eolaíoch na bplandaí.

Sainmhíniú

cuir in eagar

Stair thacsanomaíoch

cuir in eagar

Go traidisiúnta, cuireadh gach rud beo i gceann de dhá ghrúpa, plandaí agus ainmhithe. Tagann an t-aicmiú seo ó Arastatal (384 -322 RCR), a rinne idirdhealú idir leibhéil éagsúla neach ina bhitheolaíocht,[1] bunaithe ar cibé an raibh "anam íogair" nó "anam fásúil" cosúil le plandaí.[2] Lean Theophrastus, mac léinn Arastatail, lena chuid oibre i dtacsanomaíocht agus aicmiú plandaí. I bhfad níos déanaí, chruthaigh Carl von Linné (1707 -1778) bunús chóras nua-aimseartha an aicmithe eolaíoch, ach choinnigh sé ríochtaí ma n-ainmhithe agus na bplandaí, ag ainmniú ríocht na bplandaí an Vegetabilia.

Coincheapa malartacha

cuir in eagar

Nuair a chuirtear an t-ainm Plantae nó planda i bhfeidhm ar ghrúpa ar leith orgánach nó tacsón, de ghnáth tagraíonn sé do cheann de cheithre choincheap. Ag dul ón gceann is lú go dtí an ceann is cuimsithí, is iad na ceithre ghrúpa seo:

Ainm (neacha) Raon feidhme Eagar Cur síos
Plandaí talún, ar a dtugtar Embryophyta freisin Plantae sensu strictissimo Ilcheallach I measc na bplandaí sa chiall is déine tá aelusanna, cornlaigh, caonaigh, agus plandaí soithíocha, chomh maith le plandaí iontaise cosúil leis na grúpaí seo a mhaireann (.i., Metaphyta Whittaker, 1969,[3] Plantae Margulis, 1971[4]).
Plandaí glasa, ar a dtugtar freisin Viridiplantae, Viridiphyta, Chlorobionta nó Chloroplastida Plantae sensu stricto Roinnt aoncheallach, roinnt ilcheallach I measc na bplandaí sa chiall dhian tá na halgaí glasa, agus plandaí talún a tháinig chun cinn laistigh díobh, lena n-áirítear aol-lusanna. Tá na caidrimh idir grúpaí plandaí fós á n-oibriú amach, agus bíonn éagsúlacht mhór sna hainmneacha a thugtar dóibh. Cuimsíonn an cád Viridiplantae grúpa orgánach a bhfuil ceallalós ina gcillbhallaí, a bhfuil clóraifill a agus b ina seilbh acu agus nach bhfuil ach dhá scannán acu atá in ann fótaisintéisiú agus stáirse a stóráil. Is é an clád seo príomhábhar an ailt seo (.i., Plantae Copeland, 1956).[5]).
Archaeplastida, ar a dtugtar Plastida nó Primoplantae freisin Plantae sensu lato Roinnt aoncheallach, roinnt ilcheallach Is éard atá i bplandaí sa chiall leathan ná na plandaí glasa atá liostaithe thuas móide na halgaí dearga (Rhodophyta) agus na halgaí glaucophyte (Glaucophyta) a stórálann stáirse Floridean lasmuigh de na plastaidí, sa chíteaplasma. Cuimsíonn an clád seo gach ceann de na horgánaigh a fuair tamall an-fhada a gclóraplastaí príomhúla go díreach trí chianabaictéir a phlúchadh (.i., Plantae Cavalier - Smith, 1981).[6]).
Seanmhínithe ar phlanda (as feidhm) Plantae sensu amplo Roinnt aoncheallach, roinnt ilcheallach I measc na bplandaí sa chiall is leithne bhí na grúpaí algaí neamhghaolmhara , fungais agus baictéir ar rangaithe aosta, seanchaite (.i. Plantae or Vegetabilia Linnaeus 1751,[7] Plantae Haeckel 1866,[8] Metaphyta Haeckel, 1894,[9] Plantae Whittaker, 1969[3]).

Éabhlóid

cuir in eagar

Éagsúlacht

cuir in eagar
 
Tá Cosmarium botrytis aon cheallach
 
Tá an chrónghiúis Sequoia sempervirens suas le 120 m ar airde.

Tá thart ar 382,000 speiceas de phlandaí a nglactar leo, a dtáirgeann a bhformhór mór, thart ar 283,000 acu, síolta.[10] Taispeánann an tábla thíos roinnt meastachán ar chomhaireamh speiceas ar fhílim éagsúla plandaí glasa (Viridiplantae). Is plandaí bláthanna iad thart ar 85 -90% de na plandaí go léir. Tá roinnt tionscadal ag iarraidh taifid a bhailiú faoi láthair ar gach speiceas plandaí i mbunachair sonraí ar líne, .i. an Flóra Domhanda ar Líne.[11][12]

Athraíonn scála na bplandaí ó orgánaigh aoncheallacha amhail Desmidiales (ó 10 micriméadar trasna) agus picozoa (níos lú ná 3 mhicriméadar trasna),[13][14] go dtí na crainn is mó (meigeafhlóra) amhail an bhuaircíneach Sequoia sempervirens (suas go dtí 120m ar airde ) agus an angaispeirm Eucalyptus regnans (suas go dtí 99m ar airde).[15]

Is bianna bunúsacha daonna iad plandaí a tháirgeann grán, torthaí agus glasraí agus tá siad ceansaithe le na mílte bliain. Tá go leor úsáidí cultúrtha agus úsáidí eile ag plandaí, mar ornáidí, ábhair thógála, ábhar scríbhneoireachta agus ba fhoinse leigheasanna agus drugaí sícighníomhacha iad freisin. Tugtar luibheolaíocht, brainse den bhitheolaíocht, ar an staidéar eolaíoch ar phlandaí.

Éagsúlacht rannán plandaí glasa beo (Viridiplantae) de réir líon speiceas

cuir in eagar

Seo a leanas na ceithre phríomhfhíleam i Ríocht na bPlandaí.

  1. Phylum Thallophyta
  2. Phylum Bryophyta
  3. Phylum Spermatophyta
  4. Phylum Pteridophyta

Naisc sheachtracha

cuir in eagar

Tagairtí

cuir in eagar
  1. ↑ Hull, David L. (2010). "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}". University of Chicago Press. 
  2. ↑ Leroi, Armand Marie (2014). "{{{title}}}": 111–119. Bloomsbury. 
  3. ↑ 3.0 3.1 "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}" (1969). Science 163 (3863): 150–160. doi:10.1126/science.163.3863.150. PMID 5762760. Bibcode: 1969Sci...163..150W. 
  4. ↑ Margulis, Lynn (1971). "{{{title}}}". Evolution 25 (1): 242–245. doi:10.2307/2406516. PMID 28562945. JSTOR 2406516. 
  5. ↑ Copeland, H. F. (1956). "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}". Pacific Books. 
  6. ↑ Cavalier-Smith, Tom (1981). "{{{title}}}". BioSystems 14 (3–4): 461–481. doi:10.1016/0303-2647(81)90050-2. PMID 7337818. 
  7. ↑ Linnaeus, Carl (1751). "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}" (as Latin). Stockholm: Godofr. Kiesewetter. 
  8. ↑ Haeckel, Ernst (1866). "{{{title}}}". Berlin: Verlag von Georg Reimer. 
  9. ↑ Haeckel, Ernst (1894). "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}". 
  10. ↑ "Numbers of threatened species by major groups of organisms (1996–2010)".
  11. ↑ "An Online Flora of All Known Plants". The World Flora Online.
  12. ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".
  13. ↑ "{{{title}}}" (2014). Elsevier. 
  14. ↑ "Teideal in easnamh ar an lua Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}" (26 March 2013). PLOS ONE 8 (3). doi:10.1371/journal.pone.0059565. PMID 23555709. Bibcode: 2013PLoSO...859565S. 
  15. ↑ Earle, Christopher J.: "Sequoia sempervirens". The Gymnosperm Database.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Planda&oldid=1193146"