An Fhionlainn

Is tír Nordach í an Fhionlainn (Fionlainnis: Suomi, Sualainnis: Finland) nó Poblacht na Fionlainne, mar a thugtar uirthi go hoifigiúil. Tá sí suite i dtuaisceart na hEorpa, idir an tSualainn agus Murascaill Bhotnia ar an taobh thiar, agus an Rúis ar an taobh thoir. Ar an taobh ó thuaidh di tá tuaisceart na hIorua, agus ó dheas tá Murascaill na Fionlainne. Breis-nóta: ní tír Lochlannach í an Fhionlainn, is gnáthbhotún é sin.

An Fhionlainn
Suomi (fi) Finland (sv)
Bratach Armas
Töölö bay (en)
Aintiún	Maamme
Mana	«I wish I was in Finland» «O na bawn yn y Ffindir»
Siombail oifigiúil	lile na ngleanntán, Betula pendula, béar donn, eala ghlórach, Peirse, bóín Dé sheachtbhallach, eibhear, Finnhorse (en) , Finnish Spitz (en) agus gormán cuilinn
Ainmnithe in ómós	Fionlannaigh
Suíomh
65° N, 27° E
Príomhchathair	Heilsincí
Daonra
Iomlán	5,608,218 (2024)
• Dlús	16.57 hab./km²
Déamainm	Fionlannach
Teanga oifigiúil	an Fhionlainnis an tSualainnis
Reiligiún	Evangelical Lutheran Church of Finland (en) agus Eaglais Cheartchreidmheach na Fionlainne
Tíreolaíocht
Cuid de	Fennoscandia (en) Na Stáit Nordacha Tuaisceart na hEorpa an Limistéar Eorpach Eacnamaíoch an tAontas Eorpach (1995–)
Achar dromchla	338,478.34 km²
Suite i nó in aice le limistéar uisce	Muir Bhailt
Pointe is airde	Halti (en) (1,324 m)
Pointe is ísle	Muir Bhailt (0 m)
Ar theorainn le	an tSualainn an Iorua an Rúis (1991–)
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Kingdom of Finland (en)
Cruthú	6 Nollaig 1917
Eachtra thábhachtach	Independence of Finland (en)
Saoire phoiblí	Independence Day (en) (6 Nollaig)
Éarlamh	Henry
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	poblacht pharlaiminteach
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas na Fionlainne
Comhlacht reachtach	Parlaimint na Fionlainne
• Uachtarán na Fionlainne	Kaarlo Juho Ståhlberg (1919–1925)
• Príomh-Aire na Fionlainne	Petteri Orpo (2023–)
Údarás breithiúnach is airde	Cúirt Uachtarach na Fionlainne
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	296,387,625,264 $ (2021)
Airgeadra	Euro
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	UTC+02:00
Fearann Idirlín barrleibhéil	.fi
Glaochód	+358
Uimhir theileafóin éigeandála	112 agus 116117
Cód tíre	FI
Cód NUTS	FI
Eile
Suíomh gréasáin	finland.fi

Pielinen

Stair

Príomhalt: Stair na Fionlainne

Ré na Sualainne

Bhí an tír faoi smacht na Sualainne ar feadh beagnach 700 bliain ón mbliain 1154 i leith. Thosaigh sé seo nuair a thug Rí Eric na Sualainne an Chríostaíocht isteach sa tír. Chuaigh an tSualannais ar aghaidh mar theanga cheannais de réir a chéile, ach tháinig Fionlannais i réim arís sa 19ú hAois, le borradh an náisiúnachais Fhionlannaigh a tháinig ar aghaidh nuair a scríobhadh síos eipic náisiúnta na tíre, an Kalevala.

Bhí cogadh idir an tSualainn agus an Rúis faoin Sár Alastair I, a d'fhág an tír i lámha na Rúise ó 1809 ar aghaidh, agus ceapadh ina hArd-Diúiceacht fhéinrialaithe í i 1812.

Ré Impireacht na Ruise

Ba faoin Impireacht na Rúise a d’fhan an tír go dtí Réabhlóid na Rúise, nuair a d’fhógair na Fionlannaigh neamhspleáchas ar an Nollaig 6ú 1917.

Cogadh cathartha agus neamhspleáchas

Lean cogadh cathartha gearr fuilteach é sin i 1918, rud a d'fhág a rian ar an bpolaitíocht áitiúil ar feadh na mblianta. I rith an Dara Chogaidh Dhomhanda, throid an Fhionlainn i gcoinne an Aontais Shóivéadaigh dhá uair: i rith Chogaidh an Gheimhridh (1939-1940) agus ansin ó 1941 go 1944 sa Chogadh a Lean. Lean an Cogadh Lappach é seo (1944-1945), nuair a throid an Fhionlainn i gcoinne Ghearmáin na Naitsithe.

I gconartha a síníodh i 1947 agus i 1948 leis an Aontas Sóivéadach, bhí dualgais agus srianta ar an bhFionlainn maidir leis an A.P.S.S., agus b'éigean don Fhionlainn talamh a thabhairt suas don Rúis. (Féach: An Conradh um Chaidreamh Cairdiúil, Chomhoibriú, agus Chomhchuidiú.)

Mar gheall ar bhriseadh suas an Aontais Shóivéadaigh i 1991, bhí an Fhionlainn in ann a rogha féin a dhéanamh, agus chuaigh an tír isteach san Aontas Eorpach i 1995.

Tíreolaíocht

Tá na mílte loch sa tír, agus Loch Saimaa ar na cinn is mó agus is clúití acu. Amach ón gcósta, tá na mílte oileán. Is iad oileáin Åland, nó Ahvenanmaa, idir an Fhionlainn agus an tSualann, an t-oileánra is mó, agus tá cearta áirithe féinrialaithe acu.

Réigiúin

Roinntear an Fhionlainn ina naoi réigiún déag (Fionnlainnis: maakunta, Sualainnis: landskap).

Gaeilge	Fionnlainnis	Sualainnis	Príomhchathair	Gníomhaireacht riaracháin
Laplainn na Fionlainne	Lappi	Lappland	Rovaniemi	Bardais na Laplainne
An Ostrabóitne Thuaidh	Pohjois-Pohjanmaa	Norra Österbotten	Oulu	Tuaisceart na Fionlainne
Kainuu	Kainuu	Kajanaland	Kajaani	Tuaisceart na Fionlainne
An Chairéil Thuaidh	Pohjois-Karjala	Norra Karelen	Joensuu	Oirthear na Fionlainne
An tSabhóin Thuaidh	Pohjois-Savo	Norra Savolax	Kuopio	Oirthear na Fionlainne
An tSabhóin Theas	Etelä-Savo	Södra Savolax	Mikkeli	Oirthear na Fionlainne
An Ostrabóitne Theas	Etelä-Pohjanmaa	Södra Österbotten	Seinäjoki	Iarthar agus Lár na Fionlainne
Lár na hOstrabóitne	Keski-Pohjanmaa	Mellersta Österbotten	Kokkola	Iarthar agus Lár na Fionlainne
An Ostrabóitne	Pohjanmaa	Österbotten	Vaasa	Iarthar agus Lár na Fionlainne
Pirkanmaa	Pirkanmaa	Birkaland	Tampere	Iarthar agus Lár na Fionlainne
Lár na Fionlainne	Keski-Suomi	Mellersta Finland	Jyväskylä	Iarthar agus Lár na Fionlainne
Satakunta	Satakunta	Satakunta	Pori	Iardheisceart na Fionlainne
Iardheisceart na Fionlainne	Varsinais-Suomi	Egentliga Finland	Túrcú	Iardheisceart na Fionlainne
An Chairéil Theas	Etelä-Karjala	Södra Karelen	Lappeenranta	Deisceart na Fionlainne
Päijät-Häme	Päijät-Häme	Päijänne-Tavastland	Lahti	Deisceart na Fionlainne
Bun na Tabhastlainne	Kanta-Häme	Egentliga Tavastland	Hämeenlinna	Deisceart na Fionlainne
An Nualainn	Uusimaa	Nyland	Heilsincí	Deisceart na Fionlainne
Gleann Kymi	Kymenlaakso	Kymmenedalen	Kouvola	Deisceart na Fionlainne
Oileáin Åland	Ahvenanmaa	Åland	Mariehamn	Åland

Aonaid riaracháin

Is iad na bardais (Fionlainnis: kunta; Sualainnis: kommun) bun-aonaid riaracháin na tíre. Tugann roinnt mhaith dóibh bailte no cathracha orthu féin chomh maith. Sa bhliain 2015, bhí 317 bardas ann.

Cathair	Léarscáil réigiúnach	Daonra
Heilsincí	Bardais (imlínte tanaí) agus réigiúin (imlínte tiubh)
Espoo
Tampere
Vantaa
Oulu
Túrcú
Jyväskylä
Kuopio
Lahti
Kouvola
Pori
Joensuu
Lappeenranta
Hämeenlinna
Vaasa

Déimeagrafaic

Daonra

Tá 5.471 milliún duine sa tír, tuairim is 556,330 acu i gcathair Heilsincí agus 1.2 milliún sa mhórchathair. Is í Túrcú in iardheisceart na tíre an dara cathair is mó, agus ba í príomhchathair na tíre í go dtí go ndearna dóiteán mór léirscrios air i dtús na naoú haoise déag. B'ansin a aistríodh an phríomhchathair go Heilsincí.

Meastar go bhfuil aon sauna amháin ann de réir gach triúir sa tír, agus is gnách sauna a bheith i ngach teach nó árasán. Tá tithe saoire ag go leor daoine, go minic sna ceantair cois locha in oirthear na tíre. Tá caighdeán an-ard maireachtála sa tír, agus áirítear córas oideachais na Fionlainne ar an gceann is fearr ar domhan. Tá ríomhairí pearsanta ag 64% de na teaghlaigh, agus ceangal Idirlín ag 51%. Tá gutháin phócaí ag 95% de na teaghlaigh.

Teangacha

Bardais san Fhionlainn:

██  Fionlainnis amháin

██ Dátheangach le Fionlainnis sa tromlach agus Sualannis sa mionlach

██ Dátheangach le Sualannis sa tromlach agus Fhionlainnis sa mionlach

██  Sualainnis amháin

██ Dátheangach le Fhionlainnis sa tromlach agus Sáimis mar theanga mionlach

Labhraíonn 93% den daonra Fionlannais, teanga nach mbaineann leis an ngrúpa Ind-Eorpach. Ceann de na teangacha Finne-Úgracha í. Tá Sualainnis ó dhúchas ag 6% de dhaonra na tíre, agus de ghnáth ní mheastar gur de náisiún eile Sualannaigh na Fionlainne, mar a thugtar orthu. Labhraíonn na Sami nó na Laplaigh teanga Fhinn-Úgrach dá gcuid féin, mar atá Sáimis. Labhraítear Cairéilis in áiteanna éagsúla chomh maith.

Creideamh

Baill den Eaglais Liútaránach is ea 85.1% den daonra de réir uimhreacha na bliana 2000. Baineann thart faoi 1% le hEaglais Cheartchreidmheach na Fionlainne. Baineann fíorbheagán le heaglaisí éagsúla Protastúnacha eile agus leis an gCaitliceachas, agus níl aon cheangal eaglasta ag 9%.

Baineann an chuid is mó de mhuintir na Fionlainne leis an Eaglais Liútaránach. Cuid mhór acu, ní thaobhaíonn siad aon teach pobail ach amháin le féilte móra na bliana a cheiliúradh. Na daoine atá gníomhach san Eaglais, bíonn baint ag a bhformhór le ceann de na gluaiseachtaí athbheochana taobh istigh den Eaglais. Bíonn difríochtaí nach beag idir na gluaiseachtaí seo, agus is ábhar iontais do go leor Fionlannaigh go bhféadfaidís treabhadh le chéile in aon eaglais amháin. Is iad lucht an Chráifeachais, nó Lucht na hAthmhúscailte, an ghluaiseacht is cóngaraí do phríomhshruth na hEaglaise, agus is ar éigean ar féidir iad a aithint mar "lucht creidimh" thar an ngnáth-Fhionlannach nach bhfuil suim aige i gcúrsaí creidimh. Níl siad róchosúil le lucht leanúna Laestadius, ar ghrúpa an-dian iad i gcleachtadh an chreidimh. Gluaiseacht iad lucht leanúna Laestadius atá bunaithe i dtuaisceart na tíre, chomh maith le ceantair thuaisceartacha na Sualainne agus na hIorua. Ainmníodh an ghluaiseacht as Lars Levi Laestadius, eolaí agus ministéir, a chuir go tréan in aghaidh an ólacháin sna ceantair thuaisceartacha agus i measc na Laplannach. Inniu féin, déanann na Laestaidiaigh a ndícheall le hólachán, comhriachtain roimh phósadh agus frithghiniúint a sheachaint. Mar sin, bíonn teaghlaigh móra acu.

Cultúr

Litríocht

Is féidir a rá go bhfuil an Fhionlainnis ann mar theanga scríofa ó chuir Mikael Agricola peann ar phár ar aistrúchán ar an Tiomna Nua sa Reifirméisean Protastúnach. Ní raibh mórán ann ar fiú a luaigh go dtí gur gcuireadh síol le gluaiseacht náisiúnta rómánsaíochta sa 19ú haois. Spreagadh an file Elias Lönnrot chun filíocht tíre Fionlannach agus Cairéalach a bhailiú le chéile, a eagrú agus a fhoilsiú i bhfoirm Kalevala, eipic náisiúnta na tíre. Níorbh fhada go raibh borradh filíochta agus úrscéalaíochta faoi lán seoil - Aleksis Kivi agus Eino Leino sa bFhionlainnis agus Johan Ludvig Runeberg agus Zachris Topelius sa tSualainnis.

Ar na scríbhneoirí comhaimseartha is mó tóir ná Arto Paasilinna, Ilkka Remes, Kari Hotakainen, Sofi Oksanen agus Jari Tervo.

Ceol

Tá an-cháil ar cheol clasaiceach na Fionlainne, agus clú idirnáisiúnta ar chumadóirí mar Jean Sibelius agus Kaija Saariaho, amhránaithe mar Matti Salminen agus Karita Mattila, agus stiúrthóirí ceoil mar Esa-Pekka Salonen. Tá caisleán Savonlinna suite ar bhruach Loch Saimaa, áit a mbíonn Féile Opera Savonlinna gach bliain.

Cuirtear suim mhór sa phopcheol chomh maith, seánra traidisiúnta a thugtar Iskelmä air ach go háirithe. Tá gean ar leith ag na Fionlainnaigh ar rac-cheol, rac crua, agus miotal trom fiú. Tá slua mór de rac-bhannaí a bhain cáil amach sa tír agus ar fud na cruinne - Hanoi Rocks, HIM, Apocalyptica, Lordi, Korpiklaani, Sentenced, Sonata Arctica, Stratovarius, Turisas, Finntroll agus araile.

Ailtireacht

Tá cáil ar ailtirí na Fionlainne, freisin, mar shampla Eliel Saarinen, a mhac Eero Saarinen, agus Alvar Aalto.

Spórt

Paavo Nurmi ag cur tús le Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh sa bhliain 1952

Is é pesäpallo cluiche náisiúnta na Fionlainne. Cluiche liathróide atá ann, agus é an-chosúil le daorchluiche. Ar na gcluichí is mó ó thaobh lucht féachana de ná haca oighir, lúthchleasaíocht, sciáil trastíre, léimneach sciála agus Foirmle a hAon. Ní nach ionadh go bhfuil an-tóir ar spóirt gheimhridh go ginearálta.

Tá an-chuid bainte amach ag lúthchleasaithe na tíre - na reathaithe Hannes Kolehmainen, Paavo Nurmi, Ville Ritola agus Lasse Virén; na léimneoirí sciála Matti Nykänen agus Janne Ahonen; na sciálaithe trastíre Veikko Hakulinen, Eero Mäntyranta, Marja-Liisa Kirvesniemi agus Mika Myllylä; an rámhaí Pertti Karppinen; an gleacaí Heikki Savolainen; na himreoirí haca oighir Kimmo Timonen, Jari Kurri, Teemu Selänne agus Saku Koivu agus na sciálaithe Alpacha Kalle Palander agus Tanja Poutiainen. Chomh maith le sin, tá coirn idirnáisiúnta bainte amach sa scátáil fhíorach.

Bhí an Fhionlainn ina tír aíochta le haghaidh trí ollchomórtas idirnáisiúnta - mar atá Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh sa bhliain 1952 agus Craobhchomórtas Lúthchleasaíochta an Domhain sna blianta 1983 agus 2005.

Tá iomrá ar an Fhionlainn mar thír as a thagann tiománaithe den chéad scoth - Keke Rosberg, Mika Häkkinen, Kimi Räikkönen, JJ Lehto agus Mika Salo i bhFoirmle a hAon agus na tiománaí railí Marcus Grönholm, Mikko Hirvonen, Sebastian Lindholm, Juha Salo, Juha Kankkunen agus Tommi Mäkinen.

Tá sacar ag dul ó neart go neart bliain i ndiaidh bliana chomh maith. Tá sacar imeartha ag peileadóirí na tíre ag leibhéal is airde na hEorpa - Jari Litmanen, Sami Hyypiä, Mikael Forssell, Jussi Jääskeläinen, Antti Niemi, Mixu Paatelainen agus Aki Riihilahti san áireamh. Is í Veikkausliiga (Sualainnis: Tipsligan) an tsraith pheile is airde sa tír.

Cluiche eile atá ag dul i dtreis de réir a chéile ná cispheil. Ghlac foireann idirnáisiúnta na tíre páirt i gCorn Domhanda sa Spáinn sa bhliain 2014.

Geilleagar

Gnó

Is olltáirgeadh náisiúnta na Fionlainne €26,860 in aghaidh an duine, agus é níos airde ná olltáirgeadh na Gearmáine, na Sualainne agus na Ríochta Aontaithe. Sa bhliain 2003, b'olltáirgeadh intíre na Fionlainne €143 billiún ina iomláine, agus d'fhás sé 2.04 % ón mbliain dheireanach roimhe sin.

Tá gnólachtaí móra ríomhaireachta san Fhionlainn, ina measc Nokia. Bhí an sceanra ina tháirge tábhachtach freisin, ach inniu, tá gnólachtaí tábhachtacha sceanra na tíre, ar nós Fiskars i dTampere agus Marttiini, tar éis cuid mhór den obair a aistriú thar lear ar lorg costais níos lú.

Iompar

Tá bonneagar bóthair d'ardchaighdeán fud fad na Fionlainne agus caitear timpeall aon bhilliún in aghaidh na bliana ar fhorbairt agus cothabháil.

Is é Aerfort Heilsincí príomh-aerfort na tíre, agus 16 milliún duine ag freastal air sa bhliain 2014. Is é Aerfort Oulu an dara ceann is mó, le thart ar scór eile dáilte ar fud na tíre.

Soláthraíonn an comhlacht stáit Grúpa VR (Fionlannis: VR-Yhtymä Oy, Sualainnis: VR-Group Ab) seirbhís iarnróid sa tír.

Forbairt Daonna

Dar le hInnéacs Forbartha Daonna Socraithe don Éagothroime na Náisiún Aontaithe, is í an Fhionlainn an tír is forbartha san Aontas Eorpach ar fad, agus an cúigiú tír is forbartha ar domhan. I dTuarascáil Sonais Domhanda 2018 na Náisiún Aontaithe, meastar freisin gurb í an Fhionlann an tír is sona ar domhan, as 156 thír a tomhaiseadh.

Rialtas

Cosaint

Ar 4 Aibreán 2023, d'éirigh an Fhionlainn an 31ú ball de ECAT. Tír neodrach ab ea í an Fhionlainn ar feadh blianta fada ach chuir siad an neodracht sin ar leataobh anuraidh nuair a d’fhógair siad go raibh sé i gceist acu ballraíocht a fháil in ECAT, Rinneadh an cinneadh sin mar gheall ar ionradh na Rúise ar an Úcráin.