An Iodáil

An Iodáil
	Repubblica Italiana (it); Italia (it)
Bratach	Armas
	;
Aintiún	Il Canto degli Italiani
Mana	«luach ar iarraidh»
Ainmnithe in ómós	An Iodáil Rómhánach
Suíomh
	42° 30′ N, 12° 30′ E / 42.5°N,12.5°E
Príomhchathair	an Róimh
Daonra
Iomlán	58,850,717 (2023)
• Dlús	194.83 hab./km²
Déamainm	Iodálach
Teanga oifigiúil	an Iodáilis
Tíreolaíocht
Cuid de	an Eoraip ; an tAontas Eorpach ; an Limistéar Eorpach Eacnamaíoch
Achar dromchla	302,068 km²
Suite i nó in aice le limistéar uisce	Muir Aidriad, Muir Thoirian, Muir Iónach, Muir Liogúrach agus an Mheánmhuir
Pointe is airde	Mont Blanc (4,808.72 m)
Pointe is ísle	Contane (en) (−3.44 m)
Ar theorainn le	San Mairíne ; an Ostair ; an tSlóivéin ; an Eilvéis ; Cathair na Vatacáine ; an Fhrainc ; Málta
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Ríocht na hIodáile
Cruthú	18 Meitheamh 1946
Saoire phoiblí	Lá Caille (1 Eanáir); Eipeafáine (6 Eanáir); Luan Cásca (Easter + 1 day (en) ); Anniversary of the liberation of Italy (en) (25 Aibreán); Lá Idirnáisiúnta na nOibrithe (1 Bealtaine); Festa della Repubblica (en) (2 Meitheamh); Ferragosto (en) (15 Lúnasa); Lá Fhéile na Naomh Uile (1 Samhain); An Nollaig (25 Nollaig); Lá Fhéile Stiofán (26 Nollaig); Féile Mhuire gan Smál (8 Nollaig); Cáisc (22 Márta)
Éarlamh	San Proinsias Assisi agus Naomh Caitríona Siena
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	poblacht pharlaiminteach
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas na hIodáile
Comhlacht reachtach	Parlaimint na hIodáile
• Uachtarán na hIodáile	Alcide De Gasperi (1946–1946)
• Uachtarán Chomhairle Airí Phoblacht na hIodáile	Giorgia Meloni (2022–)
Údarás breithiúnach is airde	Cúirt Uachtarach um Achomharc
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	2,114,355,756,914 $ (2021)
Airgeadra	Euro
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	Europe/Rome (en)
Fearann Idirlín barrleibhéil	.it
Glaochód	+39
Uimhir theileafóin éigeandála	112, 113, 115 agus 118
Cód tíre	IT
Cód NUTS	IT
Eile
Suíomh gréasáin	italia.it

Tír i ndeisceart na hEorpa í an Iodáil (Iodáilis: Italia) nó Poblacht na hIodáile (Iodáilis: Repubblica Italiana) le thart ar 60 milliún duine ina gcónaí inti. Is ballstát den Aontas Eorpach í. Tá cruth buataise ar an leithinis, an chuid is mó den tír, agus is cuid den tír iad freisin an dá oileán is mó sa Mheánmhuir, an tSicil is an tSairdín. Tá teorainneacha aici leis an Ostair, an bhFrainc, an Slóivéin, agus an Eilvéis sa tuaisceart. Tá na h-iamhchríocha San Mairíne agus an Vatacáin istigh san Iodáil. Usáideann siad an euro. Is í an Róimh príomhchathair na hIodáile.

Tá áit an-tábhachtach aici sa stair 'Iartharach'; is san Iodáil a rugadh sibhialtacht na nEitriuscach agus sibhialtacht na Gréige Móra; Impireacht na Róimhe; poblachtaí muirithe na Meánaoise; an fhealsúnacht dhaonnachach; agus an Renaissance. Tá an Iodáil ina tír aontaithe ó 1861, tar éis an Risorgimento ar dhírigh Ríocht na Sairdíne é, agus tá sí ina poblacht ó cuireadh ar ceal an mhonarcacht i reifreann sa bhliain 1946. Tá sí ar cheann de na sé stát a bhunaigh an Comhphobal Eorpach sa bhliain 1957, agus den aon stát déag a bhunaigh an limistéar eoró sa bhliain 1999.

Tíreolaíocht

Is leithinis mhór go príomha le dhá phríomh-oileán, an tSicil agus an tSairdín, í an Iodáil. Is í an tsliabh is airde ná Monte Bianco in iarthar na nAlpa. Tá cuid de na lochanna is mó suite i dtuaisceart na hIodáile, mar Loch Garda, Loch Como, Loch Maggiore agus Loch Iseo.

Réigiúin

Tá an Iodáil deighilte i 20 réigiún (regioni, uatha regione). Tá stádas faoi leith féinrialaitheach ag cúig cinn acu, rianaithe ag an *:

Abruzzo
Basilicata
Calabria
Campania
Emilia-Romagna
Friuli-Venezia Giulia *
Lazio
Liguria
An Lombaird (Lombardia)
Marche
Molise
Píodmant (Piemonte)
Puglia
An tSairdín (Sardegna) *
An tSicil (Sicilia) *
An Tuscáin (Toscana)
Trentino-Tirol Theas (Trentino-Alto Adige) *
Umbria
Valle d'Aosta *
Veneto

Tá gach réigiún, seachas Valle d'Aosta, roinnte in dhá nó níos mó cúigí.

Geilleagar

Úsáidtear an euro mar airgeadra san Iodáil. Dar le tuairisc na bliana 2022 ón gCiste Airgeadúil Idirnáisiúnta, is é geilleagar na hIodáile an 12ú ceann is mó ar domhan de réir olltáirgeacht intíre (OTI) paireachta cumhacht cheannaigh (PCC), agus an 10ú ceann de réir OTI ainmniúla. De réir OTI PCC de réir chónaithigh, is an 31ú geilleagar is mó ar domhan atá ag an Iodáil, é ar $51,062 don chónaitheach.

De réir Innéacs Forbartha Daonna, Socraithe don Éagothroime, 2021 na Náisiún Aontaithe (en), innéacs a dhéanann iarracht an caighdeán maireachtála a thomhas i ngach tír de réir gnéithe eacnamaíochta agus neamheacnamaíochta, is í an 35ú tír is forbartha ar domhan í an Iodáil, as 156 tír a tomhaiseadh, cothrom leis an Ghréig.^[1] Cuireann sin ar an 21ú tír is forbartha as 27 ballstát an Aontais Eorpaigh í. I dTuarascáil Sonais Domhanda 2018 na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í an Iodáil an 47ú tír is sona, as 156 tír.

I Mí Dheireadh Fómhair 2022, bhí ráta dífhostaithe na tíre ar 7.8%, an ceathrú leibhéal ab airde san Aontas Eorpach.^[2]

Polaitíocht

Suíocháin i dTeach na dTeachtaí, teach íochtarach Pharlaimint na hIodáile

Tar éis Olltoghchán 2018

Tar éis an olltoghcháin sa bhliain 2018, cuireadh rialtas ar bun idir Gluaiseacht na gCúig Réalta, páirtí polaitíochta pobalach agus frith-chórasach, agus An Conradh, páirtí den eite fhad-dheis, agus an polaiteoir neamhspleách Giuseppe Conte ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí, ról atá cosúil le ról an Taoisigh in Éirinn.

Athraíodh comhdhéanamh polaitiúil an rialtais dhá uair ina dhiaidh sin, áfach. I Mí Lúnasa 2019, chinn An Conradh tarraingt amach as an rialtas. Mar sin, cuireadh rialtas nua ar bun le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta; ón bPáirtí Daonlathach, páirtí den eite lár-chlé; agus ó Shaor agus Cothrom, páirtí den eite chlé, i Mí Mheán Fómhair. Go luath ina dhiaidh sin, d'imigh roinnt d'fheisirí parlaiminte An Pháirtí Dhaonlathaigh chun páirtí nua liobrálach, Italia Viva ('An Iodáil Beo') a chur ar bun: mar sin féin, lean siad orthu ag tacú leis an rialtas.

Níor mhair an socrú seo ach bliain go leith, áfach: i Mí Eanáir 2021, tharraing Italia Viva amach as an rialtas mar gheall ar easaontais éagsúla idir iadsan agus an tUachtarán Conte agus na trí pháirtí rialtais eile. Ó ba rud é nach raibh tromlach i dTeach na dTeachtaí ag an rialtas gan tacaíocht Italia Viva, thug Conte fógra d'Uachtarán na Poblachta, Sergio Mattarella (ról atá cosúil le ról an Uachtaráin in Éirinn) go raibh sé de rún aige éirí as mar uachtarán ar Chomhairle na nAirí. I Mí Feabhra, thángthas ar shocrú rialtais nua eile idir réimse leathan páirtithe - le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta, ón gConradh, ón bPáirtí Daonlathach, ó Viva Italia, ó Shaor agus Cothrom, agus ón bpáirtí Forza Italia ('Ar aghaidh, a Iodáil') ar an eite lár-dheis, chomh maith le scata páirtithe beaga eile - faoina raibh an t-iar-státsheirbhíseach agus iaruachtarán de chuid an Bhainc Cheannais Eorpaigh Mario Draghi ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí.

Tar éis Olltoghchán 2022

In Olltoghchán na bliana 2022, d'éirigh le comhghuaillíocht idir páirtithe na heite deise - is iad sin, Bráithreacha na hIodáile, An Conradh, agus Forza Italia - tromlach a bhaint amach i ndá theach Pharlaimint na hIodáile. B'iad Bráithreacha na hIodáile (Fratelli d'Italia) an páirtí ba mhó nár thacaigh le rialtas Draghi, agus b'iadsan a tháinig sa chéad áit i measc an trí pháirtí seo den eite dheis. Mar sin, b'í ceannaire an pháirtí sin, Giorgia Meloni, a thogh an pharlaimint ina príomh-aire i ndiaidh an olltoghcháin.

Bia

Cappucino, ceann de na cineálacha caife a cumadh san Iodáil

Aithnítear cuisine na hIodáile as an éagsúlacht mhór a bhíonn idir réigiúin éagsúla na tíre, go háirithe idir deisceart agus tuaisceart na tíre^[3]^[4]^[5], agus tá sí ar cheann de na cuisiní is mó éilimh agus is mó úsáide ar fud an domhain^[6]. Bhí tionchar nach beag ag cuisine na hIodáile ar chuisiní tíortha eile, cuisine na Stát Aontaithe go háirithe.^[7] I measc na bplátaí is mó aithne ar bhonn domhanda áirítear an píotsa, an pasta, an chaife Iodálach (ar nós an cappucino, an espresso, nó an lungo), agus uachtar reoite na hIodáile.

Gailearaí

Montalcino, An Tuscáin
Castello Reggio, Calabria
An Monte Bianco (Sliabh Bán), sliabh is airde na tíre, feicthe ón Valdigne, Valle d'Aosta
Napoli, agus an bolcán Vesuvius, i gCampania
Oileáinín na gCoinín, Lampedusa, An tSicil
An Colasaem, An Róimh
Loch Garda
San Giulano di Puglia, Molise
Parlaimint na hIodáile, sa Róimh
Halla na Cathrach, Trieste
Atrani, Campania
Loch Como, sa Lombaird
An Tarbhealach Italia, i gCalabria

Tagairtí

↑ Náisiúin Aontaithe (2019). "Human Development Report 2019 - Overview" (Béarla). Dáta rochtana: 15-03-2020.
↑ "Unemployment statistics - Statistics Explained". ec.europa.eu. Dáta rochtana: 2019-01-26.
↑ "Italian cuisine" (en). Encyclopedia Britannica. Dáta rochtana: 2019-10-19.
↑ "Italian Food - Italy's Regional Dishes & Cuisine". web.archive.org (2011-01-02). Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2011-01-02. Dáta rochtana: 2019-10-19.
↑ "Regions of Italy". www.rusticocooking.com. Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2019-06-19. Dáta rochtana: 2019-10-19.
↑ Caroline McClatchey (2011-06-15). "How pasta became the world's favourite food" (en-GB). Dáta rochtana: 2019-10-19.
↑ "American Food, Cuisine". sallybernstein.com. Dáta rochtana: 2019-10-19.

[1] Náisiúin Aontaithe (2019). "Human Development Report 2019 - Overview" (Béarla). Dáta rochtana: 15-03-2020.

[2] "Unemployment statistics - Statistics Explained". ec.europa.eu. Dáta rochtana: 2019-01-26.

[3] "Italian cuisine" (en). Encyclopedia Britannica. Dáta rochtana: 2019-10-19.

[4] "Italian Food - Italy's Regional Dishes & Cuisine". web.archive.org (2011-01-02). Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2011-01-02. Dáta rochtana: 2019-10-19.

[5] "Regions of Italy". www.rusticocooking.com. Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2019-06-19. Dáta rochtana: 2019-10-19.

[6] Caroline McClatchey (2011-06-15). "How pasta became the world's favourite food" (en-GB). Dáta rochtana: 2019-10-19.

[7] "American Food, Cuisine". sallybernstein.com. Dáta rochtana: 2019-10-19.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]