Baile Átha Cliath

Baile Átha Cliath
	Baile Átha Cliath (ga); Dublin (en)
	;
Mana	«Obedientia Civium Urbis Felicitas»
Leasainm	The Fair City
Suíomh
	53° 20′ 59″ N, 6° 15′ 37″ O / 53.3497°N,6.2603°W
Stát ceannasach	Éire
Cúige Éireannach	Cúige Laighean
Iaraonán críochach riaracháin	Contae Bhaile Átha Cliath
Príomhchathair de	Éire (1937–)
Daonra
Iomlán	592,713 (2022)
• Dlús	5,154.47 hab./km²
Tíreolaíocht
Achar dromchla	114,990,000 m²
Suite i nó in aice le limistéar uisce	An Life, Muir Éireann, An Chanáil Ríoga agus An Dothra
Airde	20 m
Sonraí stairiúla
Cruthú	841
Eachtra thábhachtach	léigear Bhaile Átha Cliath
Eagraíocht pholaitiúil
Comhlacht feidhmiúcháin	Oifig Ardmhéara Bhaile Átha Cliath
Comhlacht reachtach	comhlacht reachtach Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath
• Ardmhéara Bhaile Átha Cliath	Paul McAuliffe (2019–)
Aitheantóir tuairisciúil
Cód poist	D1-18, 20, 22, 24, D6W, D1-18, 20, 22 agus D6W
Lonnaithe i gcrios ama	UTC±00:00
Glaochód	01
Eile
Logainm.ie	1375542
Suíomh gréasáin	dublincity.ie

Is é Baile Átha Cliath^[1] (Béarla: Dublin) príomhchathair na hÉireann agus é ar an gcathair is mó sa tír freisin. Tá sé suite in oirthear na tíre, cois Life agus ar imeall Mhuir Éireann. Tá breis is 1.6 milliún duine ina gcónaí i mórcheantar Bhaile Átha Cliath agus deirtear go dtiocfaidh borradh agus fás ar an daonra sa todhchaí.

Ainm

Dhá áit éagsúla b'iad Baile Átha Cliath agus Duibhlinn a bhí gearr do lár na cathrach mar atá go comhaimseartha. Tugtar Bleá Cliath mar ghiorrúchán ar Bhaile Átha Cliath scaití. Baintear úsáid as Duibhlinn féin go hannamh. Áth Cliath nó Áth na gCliath a tugadh ar an áit go traidisiúnta sna foinsí Gaelacha.

Tá cúpla duine a úsáid an ainm Mhillúnsráid nó Megavillage i mBéarla. léiríonn an t-ainm nádúr fo-uirbeach Bhaile Átha Cliath.

Stair

An Life, Cé Eden agus Halla na Saoirse.

Príomhalt: Stair Bhaile Átha Cliath

Deirtí gurbh iad na Lochlannaigh a bhunaigh an chathair sa bhliain 988, ach is suntasach gur dhá ainm Gaeilge atá uirthi, agus nach bhfuil aon ainm Lochlannach uirthi. Lean na Anglo-francesi ag cur leis an gcathair nuair a tháinig siadsan chuig an tír. Ina dhiaidh sin, leath an Pháil, as Baile Átha Cliath amach.

Tá go leor fianaise ann go raibh an Ghaeilge á labhairt go flúirseach sa chathair agus go raibh pobal dúchais Gaelach ann go dtí deireadh an 19ú haois ar a laghad, go háirithe i gceantar na Saoirsí. Bhí ciorcal liteartha Gaeilge cáiliúil le fáil ann a bhí bainteach le Seán Ó Neachtain agus a mhac Tadhg sa 17ú agus san 18ú haois agus ba mhór a chuir siad seo le leánn na Gaeilge san Ardchathair.

Sa bhliain 1916, b'i mBaile Átha Cliath a cuireadh an chuid ba mhó de na cathanna le linn Éirí Amach na Cásca, agus cé gur theip ar an Éirí Amach agus nach mórán tacaíochta a bhí aige ag an am, de réir a chéile d'fhás an cás náisiúnach go dtí gur troideadh Cogadh na Saoirse, agus gur síníodh an Conradh Angla-Éireannach sa bhliain 1921. Sa chogadh sin, bhí baint mhór ag an gcathair leis an troid. Ba i mBaile Átha Cliath a bhí Micheál Ó Coileáin agus a Scuad bunaithe freisin. Sa Chogadh Cathartha ina dhiaidh, thosaigh an troid i mBaile Átha Cliath, sna Ceithre Chúirteanna. Rinneadh a lán díobhála sa chogadh sin ar fud na tíre agus i mBaile Átha Cliath. Ba é sin an dara huair a scriosadh an chathair. Ina dhiaidh sin, bhí Baile Átha Cliath ina phríomhchathair ar Shaorstát Éireann agus ar Phoblacht na hÉireann.

Rialtas

Áitiúil

Is í Comhairle Chathrach Bhaile Átha Cliath an t-údarás áitiúil sa chathair. Tá 52 baill sa chomhairle agus tarlaíonn toghcháin gach cúig bliana. Is é an tArdmhéara ceannaire an Chomairle, duine a chónaíonn i dTeach an Ardmhéara (Mansion House as Béarla). Tarlaíonn cruinnithe an Chomhairle i Halla na Cathrach, Baile Átha Cliath ach tá na príomhoifigeanna suite ag An gCé Adhmaid. Is í Alison Gilliland Ard-mhéara na cathrach.

Náisiúnta

Mar príomhchathair na hÉireann, is i mBaile Átha Cliath a shuíonn Oireachtas na hÉireann. Tá an trí chuid den Oireachtas ann- Uachtarán na hÉireann, Dáil Éireann agus Seanad Éireann. Cónaíonn an tÚachtarán in Áras an Uachtaráin i bPáirc an Fhionnuisce agus cruinníonn an Dáil agus an Seanad i dTeach Laighean ar Sráid Chill Dara. Tá Párlaimint na hÉireann lonnaithe san áit sin ó bunaíodh Saorstát Éireann i 1922.

Le haghaidh toghcháin, deighltear Baile Átha Cliath ina shé thoghlach- Baile Átha Cliath Láir, Baile Átha Cliath Lár-Thuaisceart, Baile Átha Cliath Lár-Dheisceart, Baile Átha Cliath Iar-Thuaisceart, Baile Átha Cliath Oir-Dheisceart agus Baile Átha Cliath Oir-Thuaisceart. Roghnaítear 22 Teachtaí Dála in iomlán.

Leagan Amach na Cathrach

Féach freisin: Liosta sráideanna agus cearnóga i mBaile Átha Cliath

Roinntear an chathair ag Abhainn na Life i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath agus i iDeisceart Bhaile Átha Cliath.

Oideachas

Coláiste na Tríonóide

Tá trí Ollscoil ann:

Ollscoil Átha Cliath - (Coláiste na Tríonóide), i lár na cathrach
Coláiste na hOllscoile, Bhaile Átha Cliath agus í suite i ndeisceart na cathrach
Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath, suite i dtuaisceart na cathrach.

Tá trí institiúid teicneolaíochta ann:

Tíreolaíocht

Tírdhreach

Tá Baile Átha Cliath suite ar achar de 115 ciliméadar cearnach ar bhéal na Life. Tá an chathair suite ag ceann an chuain mar a dtagann ísealchríocha láir na tíre le chéile leis an bhfarraige ag bun shléibhte Bhaile Átha Cliath-Chill Mhantáin. Tá Sléibhte Chill Mhantáin mar theorainn aici ó dheas, agus talamh feirme cothrom ó thuaidh agus ó thiar. Tá an chathair roinnte ina dhá leath - Tuaisceart Bhaile Átha Cliath agus Deisceart Bhaile Átha Cliath - ag an Life. Roinntear siadsan fosta ag dhá mhionabhainn eile - an Tulcha a shníonn aniar aduaidh go Chuan Bhaile Átha Cliath agus an Dothra a ritheann aniar aneas go béal na Life. Tá ceartlár na cathrach timpeallaithe ag an Chanáil Mhór ó thuaidh agus an Chanáil Ríoga ó dheas, agus iad ag teacht aniar ón tSionainn.

Aeráid

Meánteocht (dearg) agus báisteach (gorm) i mBaile Átha Cliath

Aeráid fhionnuarmheasartha aigéanach a bhíonn i mBaile Átha Cliath: geimhrí cineálta agus samhraí fionnuara. Ní bhíonn teochtanna as cuimse ann. Ní thiteann mórán báistí i mBaile Átha Cliath i gcomparáid le codanna eile den tír mar gheall ar a shuíomh (in oirthear na tíre, faoi scáth shléibhte Chill Mhantáin. Is í 8 °C (46.4 °F) an mheánteocht i mí Eanáir agus is í 20 °C (68 °F) an mheánteocht i mí Iúil. Is iad Bealtaine agus Meitheamh na míonna is grianmhara: meán de 6 uair an chloig de sholas na gréine in aghaidh an lae. Is í mí na Nollag an mhí is fliche le 76mm báistí agus is í mí Feabhra an mhí is tirime le 50mm báistí.

Baile Átha Cliath (1961-1990) – Aeráid
Mí	Eanáir	Feabhra	Márta	Aibreán	Bealtaine	Meitheamh	Iúil	Lúnasa	Meán Fómhair	Deireadh Fómhair	Samhain	Nollaig	Bliain
Meán-uasteocht an lae (°C)	7.6	7.5	9.5	11.4	14.2	17.2	18.9	18.6	16.6	13.7	9.8	8.4	12.8
Meán-íosteocht na h-oíche(°C)	2.5	2.5	3.1	4.4	6.8	9.6	11.4	11.1	9.6	7.6	4.2	3.4	6.4
Meán-bháisteach (mm)	69.4	50.4	53.8	50.7	55.1	56.0	49.9	70.5	66.7	69.7	64.7	75.6	732.7
Foinse: Met Éireann Eanáir 2011

Iompar

Bóthar

Is é Baile Átha Cliath an fócas de ghréasán bóthair na hÉireann. Tá an mótarbhealach M50 ann chun ceangal a dhéanamh idir bóithre náisiúnta agus áiteanna eile na tíre. Ritheann an M50 timpeall na cathrach, sa deisceart, san iarthar agus sa tuaisceart. Freisin, ceanglaíonn sé Calafort Átha Cliath agus Aerfort Bhaile Átha Cliath le chéile.

Tá córas iompair sa chathair. Oibríonn Bus Átha Cliath breis is 200 bealach ar fud na cathrach agus tá Bus Éireann bunaithe ag Busáras i lár na cathrach freisin. Taistealaíonn busanna BÉ go gach cearn den tír, gach lá.

Iarnród

Is iad Stáisiún Heuston agus Stáisiún Uí Chonghaile na príomhstáisiúin sa Bhaile Átha Cliath.

Is córas Tram é an Luas, á riar ag Veolia Transport. Tá dhá bhealach Luas ann i láthair na huaire. Téann an Líne Dhéarg ó Thamlacht nó Theach Sagart go Íosta na Rinne nó Stáisiún Uí Chonghaile. Téann an Líne Uaine ó Ghleann Bhríde go Droichead Broome. Rinneadh síneadh don chóras i 2017 ó Fhaiche Stiabhna go dtí Droichead Broome. Cruthaíodh ceangal idir an dá líne ag Ó Conaill - GPO (ó thuaidh) is ag Sráid Mhaoil Bhríde (ó dheas) ar an Líne Uaine agus ag Sráid na Mainistreach ar an Líne Dhearg.

Cultúr

Spórt

Is i mBaile Átha Cliath atá an chuid is mó de cheanncheathrúna na n-eagraíochtaí spóirt suite. Tá Cumann Lúthchleas Gael lonnaithe i bPáirc an Chrócaigh, staid mhór 82,500 suíochán gar do Dhroim Conrach. Tá an pháirc ar an 3ú staid is mó san Eoraip, tar éis Nou Camp Bharcelona agus Wembley Shasana. Imrítear cluichí móra peile agus iománaíochta sa staid i rith an tsamhraidh agus Lá Fhéile Pádraig.

Imríonn foirne iomána agus pheile Bhaile Átha Cliath an chuid is mó dá gcluichí baile sraithe agus craoibhe i bPáirc Parnell, fód dúchais CLG sa chontae i nDomhnach Cearna.

Imríonn foireann rugbaí náisiúnta na hÉireann agus foireann sacair Phoblacht na hÉireann i Staidiam Aviva.

Tá cúig chlub sacair as Áth Cliath atá páirteach sa League of Ireland. Tá Bohemians F.C. lonnaithe i mBaile Phib, áit ina bhfuil a pháirc bhaile Páirc Cnocán Uí Dhálaigh suite. Imríonn Shamrock Rovers a gcluichí baile sa Staid Thamhlachta in iardheisceart na cathrach. In Inse Chór atá St Patrick's Athletic F.C. lonnaithe, adus ceanncheathrú acu ag Páirc Richmond. Tá cumann de chuid an Choláiste Ollscoile ann chomh maith, agus cluichí baile á n-imirt acu i mBabhla na hollscoile. Imríonn Shelbourne i bPáirc an Tulcha i nDroim Conrach.

Saol Oíche

Deirtear go bhfuil os cionn 1,000 teach tábhairne i mBaile Átha Cliath.

Turasóireacht

Tá stair fhada ag an turasóireacht sa chathair. Tagann an líon is mó turasóirí ó Mheiriceá agus ó Shasana agus cé gur laghdaigh na huimhreacha as Meiriceá tar éis [9/11], tá siad ag méadú arís de réir figiúirí ó Fáilte Ireland. Tugtar "baile na míle fáilte" air. Tá na mílte eolairí le fáil ar an idirlín, mar shampla Comhairle Chathrach Bhaile Átha Cliath Curtha i gcartlann 2007-02-18 ar an Wayback Machine. Mar gheall ar an doineann sa Gheimhridh, tagann an chuid is mó de na turasóirí sa Samhradh agus le linn na bhféilte, mar shampla Lá 'le Pádraig.

An Ghaeilge i mBaile Átha Cliath

Tá cineál ar leith Gaeilge á labhairt i mBaile Átha Cliath. Tá 31 gaelscoil agus 8 ngaelcholáiste sa chathair, agus 10,469 dalta ag freastal orthu. Tá trí stáisiún raidió á gcraoladh trí mheán na Gaeilge ar fud na cathrach chomh maith, mar atá Raidió na Life, Raidió Rí-Rá agus Raidió na Gaeltachta. Tá príomhoifig Chonradh na Gaeilge lonnaithe ar Shráid Fhearchair i ndeisceart na cathrach.

Is í Gaeltacht na Mí an Ghaeltacht is giorra don chathair, agus í 55 ciliméadar (34 míle) siar ó thuaidh ón chathair.