An Fhrainc

An Fhrainc
	République française (fr)
Bratach	Armas
	;
Aintiún	La Marseillaise (4 Deireadh Fómhair 1958)
Mana	«Liberté, égalité, fraternité»
Ainmnithe in ómós	Na Frainc
Suíomh
	47° N, 2° E / 47°N,2°E
Príomhchathair	Páras
Daonra
Iomlán	68,373,433 (2024)
• Dlús	106.2 hab./km²
Déamainm	Francach
Teanga oifigiúil	an Fhraincis
Tíreolaíocht
Cuid de	Iarthar na hEorpa ; an Limistéar Eorpach Eacnamaíoch ; Aontas Eorpach ; Pyrenees–Mediterranean Euroregion (en) ; an Eoraip
Achar dromchla	643,801 km²
• Uisce	0.3 %
Suite i nó in aice le limistéar uisce	Muir nIocht, an tAigéan Atlantach, an Mhuir Thuaidh agus an Mheánmhuir
Pointe is airde	Mont Blanc (4,808.72 m)
Pointe is ísle	Étang de Lavalduc (en) (−10 m)
Ar theorainn le	an Spáinn ; an Iodáil ; Monacó ; an Bhrasaíl ; Suranam ; an Eilvéis ; Lucsamburg ; an Ghearmáin ; Andóra ; an Bheilg ; Ríocht na hÍsiltíre (2010–)
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Ríocht na Fraince, Rauracian Republic (en) , Republic of Bouillon (en) , Free Cities of Menton and Roquebrune (en) agus Ríocht Bora Bora
Cruthú	Lúnasa 843: (Conradh Verdun)
Saoire phoiblí	Luan Cásca (Easter + 1 day (en) ); Lá an Bhua san Eoraip (8 Bealtaine); Deascabháil (An Cháisc + 39 lá); Luan Cincíse (Easter + 50 days (en) ); Lá Bastille (14 Iúil); Deastógáil Mhuire (15 Lúnasa); Lá Fhéile na Naomh Uile (1 Samhain); Armistice Day (en) (11 Samhain); An Nollaig (25 Nollaig); Lá Idirnáisiúnta na nOibrithe (1 Bealtaine); Lá Caille (1 Eanáir); Aoine an Chéasta (2 lá roimh an Cháisc)
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	semi-presidential system (en)
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas na Fraince
Comhlacht reachtach	Parlaimint na Fraince
• Uachtarán Phoblacht na Fraince	Vincent Auriol (1947–1954)
• Príomh-Aire na Fraince	Michel Barnier (2024–)
Údarás breithiúnach is airde	Cúirt um Achomharc na Fraince
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	2,957,879,759,264 $ (2021)
Buiséad	455,200,000,000 € (2023)
Airgeadra	Euro
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	UTC+01:00 (a An Fhrainc mheitreapholaiteach, am caighdeánach)
Fearann Idirlín barrleibhéil	.fr, .bzh, .re, .wf, .yt, .pm, .paris agus .alsace
Glaochód	+33
Uimhir theileafóin éigeandála	112, 15, 17, 18 agus 114
Cód tíre	FR
Cód NUTS	FR
Eile
Suíomh gréasáin	service-public.fr

Is tír í an Fhrainc (Fraincis: La France) nó Poblacht na Fraince (Fraincis: République française) atá suite in iarthar na hEorpa. Tá teorainn aici leis an mBeilg, Lucsamburg, an nGearmáin, an Eilvéis, an Iodáil, Monacó, Andóra agus an Spáinn. Is ball den Aontas Eorpach í an Fhrainc ó bhunú na heagraíochta.

Tíreolaíocht

Tá príomhchuid na tíre suite in iarthar mhór-roinn na hEorpa, agus tá príomhoileán na tíre, Corsica, suite sa Mheánmhuir. Tá críocha agus oileáin Fhrancacha eile suite timpeall an domhain. Is í Guáin na Fraince an chríoch is mó thar lear.

San iomlán, tá achar 547,026 km² sa "Fhrainc Dhúthach" (Eorpach), ar a dtugtar l'Hexagone, an "Heicseagán", uaireanta, mar gheall ar a cruth. Tá cóstaí ag an Fhrainc san iarthar, sa tuaisceart agus sa deisceart, tá a tírdhreach múnlaithe den chuid is mó ag mánna nó cnoic. Tá an chuid thoir theas den tír sléibhtiúil; is iad na príomh-shliabhraonta na Piréiní, an Massif Central, na hAlpa agus na Vosges san oirthear. Is é Mont Blanc an sliabh is airde sa Fhrainc agus sna hAlpa (4,810 m).

Aeráid

Tá aeráid éadrom i dtuaisceart agus in iarthuaisceart na tíre. San oirdheisceart, tá aeráid Mheánmhara ann. San iarthar, tá an aeráid den chuid is mó aigéanach le go leor báisteach, geimhreadh éadrom agus samhradh te.

Cathracha

Is í an phríomhchathair Páras an chathair is tábhachtaí agus is mó sa bhFrainc le níos mó ná deich milliún áitritheoir i limistéar na cathrach (Réigiún Ile-de-France). Tá níos mó ná milliún áitritheoir sna ceantair uirbeacha timpeall Marseille agus Lyon freisin.

Ar an 1 Eanáir 2012 b'iad na cathracha ba mhó sa tír dar le suirbhéanna an daonáireamh:

Áit	Ainm	Cathair (áitr.)	Limistéar (áitr.)
1.	Páras	2.240.621	12.341.4187
2.	Marseille	852.516	1.727.070
3.	Lyon	496.343	2.214.068
4.	Toulouse	453.317	850.873
5.	Nice	343.629	1.004.914
6.	Naoned	291.604	897.713
7.	Strasbourg	274.394	768.868
8.	Montpellier	268.456	569.956
9.	Bordeaux	241.287	1.128.431
10.	Lille	228.652	1.166.452
11.	Rennes	209.860	690.467

Réigiúin

Príomhalt: Réigiúin na Fraince

Roinntear an Fhrainc ina hocht réigiúin déag.

Réigiún	Príomhchathair
Alsace-Champagne-Ardenne-Lorraine	Strasbourg
Aquitaine-Limousin-Poitou-Charentes	Bordeaux
Auvergne-Rhône-Alpes	Lyon
Bourgogne-Franche-Comté	Dijon
An Bhriotáin	Rennes
Centre-Val de Loire	Orléans
Île-de-France	Páras
Languedoc-Roussillon-Midi-Pyrénées	Toulouse
Nord-Pas-de-Calais-Picardy	Lille
An Normainn	Rouen
Pays de la Loire	Nantes
Provence-Alpes-Côte d'Azur (PACA)	Marseille
An Chorsaic	Ajaccio
Guáin na Fraince	Cayenne
Guadalúip	Basse-Terre
Martinique	Fort-de-France
Mayotte	Mamoudzou
La Réunion	Saint-Denis

Stair

Ó Aimsir na Róimhe go dtí an Réabhlóid

Tá an Fhrainc suite sa réigiún a nglaoití an Ghaill air tráth — áit a ndeirtear gur tháinig na Ceiltigh aisti. Rinne Iúil Caesar concas ar an nGaill d'Impireacht na Róimhe san 1ú aois RC, agus ar deireadh ghlac na Gallaigh le cultúr agus le teanga na Róimhe. D'fhorbair an teanga de réir a chéile go dtí an pointe go n-aithneofaí mar Fhraincis í. Ón 2ú haois nó ón 3ú haois ar aghaidh, tháinig borradh ar an gCríostaíocht agus sa 4ú nó sa 5ú aois, scríobh Naomh Jerome gurbh í an Ghaill an t-aon réigiún a bhí "saor ó eiriceacht". Sna Meánaoiseanna, d'úsáid na Francaigh an ráiteas seo le cruthú gurbh iad "Ríocht sár-chríostaíocht na Fraince".

Sa 4ú haois, tháinig treibheanna Gearmánacha ón oirthear trasna abhann na Réine. Glaodh Francanna orthu. Chruthaigh na Francanna a n-impireacht féin, an Impireacht Chairilínseach, a shroich barr a réime faoin Impire Séarlas Mór. Ar bhás Shéarlais Mhóir, roinneadh an Impireacht ina trí chuid, le Conradh Verdun (843). Ba í an chuid iarthair, faoi riail Shéarlais Mhaoil, a chuir tús leis an bhFrainc mar is ann inniu di.

Bhí na Cairilínsigh i gcumhacht sa Fhrainc go dtí 987, nuair a corónaíodh Hugh Capet, Diúc na Fraince agus Cunta Pháras. Diaidh ar ndiaidh d'aontaigh a shliocht, na Capetian, na Valois agus na Bourbon, an tír trí chogadh agus pósadh. Ba sa seachtú haois déag, faoi réimeas Louis XIV, ba mhó cumhacht na tíre. Ag an am seo bhí an daonra ba mhó san Eoraip aici agus bhí tionchar mór aici ar pholaitíocht, ar eacnamaíocht, agus ar chultúr na hEorpa. Bhí tionchar mór ag an bhFrainc freisin ar Réabhlóid Mheiriceá, ag íoc as airm agus ag cur sonraí míleata ar fáil do na réabhlóidithe in aghaidh Shasana.

Ó Mhonarcacht go Poblacht

Caisleáin Chambord

Bhí an mhonarcacht seo i gcumhacht go dtí Réabhlóid na Fraince sa bhliain 1789. Cuireadh Rí Louis XVI agus a bhanríon, Marie Antoinette, chun báis chomh maith leis na mílte Francach eile.

I ndiaidh dornán rialtas réabhlóideach, thóg Napoleon Bonaparte cumhacht ón bpoblacht sa bhliain 1799, ar dtús mar an "Chéad Consul" agus níos déanaí mar Impire den Chéad Impireacht Francach (1804–1814). I rith cogaidh éagsúla, bhí cuid mhaith de mhór-roinn na hEorpa tógtha aige, agus chuir sé gaolta i gceannas ar na ríochtanna a ghabh sé (mar shampla Joseph Bonaparte sa Spáinn).

I ndiaidh briseadh deireanach Napoleon ag Cath Waterloo, cuireadh an mhonarcacht ar bhun arís sa Fhrainc.

Tugtar 'Athghairm na mBúrbónach' ar an tréimhse 1815-1830 i stair na Fraince. Mar réimeas bhí sí thar a bheith choimeádach.^[1]

Nuair a tharla Réabhlóid Iúil sa bhliain 1830, baineadh an choróin de Charles X, agus gaireadh gaol eile i bhfad amach uaidh, Louis Philippe I as Ríshliocht Orléans, i gcomharbas ar Tháinig Dara Poblacht na Fraince ar an saol sa bhliain 1848; sa bhliain 1852 d'fhógair Louis-Napoléon Bonaparte Dara hImpireacht na Fraince. Chaill airm na Fraince in aghaidh na bPrúiseach sa mbliain 1870 agus cuireadh tús le Tríú Poblacht na Fraince.

Eugène Delacroix - La liberté guidant le peuple^[2]

Bhí coilíneachtaí ag an bhFrainc ón 17ú haois go dtí na 1960í. Sa 19ú agus 20ú haois bhí a hImpireacht Domhanda ar an dara ceann ba mhó, i ndiaidh impireacht na Breataine. Idir 1919 agus 1939, bhí an Impireacht os cionn 12,347,000 km² (4,767,000 míkm²). Leis an tír féin san áireamh, sna 1920í agus 1930í, bhí 8.6% de achar an domhain faoi réimeas na Fraince.

Cé gur bhuaigh siad ar deireadh sa gCéad Chogadh Domhanda, d'fhulaing an tír go mór, go háirithe ó thaobh daoine agus mianraí de.

Bhunaigh an rialtas, Fronta an Phobail, córas leasaithe shóisialta sna 1930í. Ar an 4 Meitheamh 1936, bhí Léon Blum tofa ina phríomh-aire ar an Fhrainc. Thit an tóin as sa bhliain 1938 agus tháinig Édouard Daladier (ar chlé ón lár) ina háit.

Sa bhliain 1940, tar éis ionradh na nGearmánach ag baint úsáid as blitzkrieg, ghéill an Fhrainc.

Príomhalt: Cath na Fraince

Príomhalt: An Fhrainc Víseach

Bhí daoine san Fhrainc nár aontaigh leis an ngéilleadh agus thosaigh siad "Fórsaí Saoirse na Fraince" lasmuigh den tír, agus Frithbheartaíocht na Fraince istigh sa tír.

Príomhalt: An fhrithbheartaíocht Fhrancach

Sa bhliain 1944 tar éis ionradh na gcomhghuaillithe ar "D-Day", bhí an Fhrainc saor arís. Go luath ina dhiaidh sin búnaíodh an Nouvelle Armée Française ("Arm Nua na Fraince") le cabhair na gcomhghuaillithe agus lean siad ag troid go dtí deireadh an Chogaidh.

Bunaíodh Ceathrú Poblacht na Fraince i ndiaidh an Chogaidh. Faoi mar a bhí ag deireadh an Chéad Chogaidh Dhomhanda bhí sé deacair don tír ar dtús báire, ach tar éis tamaill bhí sí cumhachtach arís. Rinneadh iarracht a hImpireacht Cóilíneach a choimeád ach bhí trioblóid ag tósnú. Rinne an Fhrainc iarracht Vítneam a ath-thógaint ach theip uirthi agus cuireadh tús leis an gCéad Chogadh Ind-Síneach. Chaill na Francaigh an cogadh sin ag Cath Dien Bien Phu sa bhliain 1954. Díreach ina dhiaidh sin, bhris Cogadh Saoirse na hAilgéire amach san Ailgéir.

Ní raibh na Francaigh cinnte céard le déanamh san Ailgéir. Bhí thart ar mhilliúin coilíneach Eorpach ina gcónaí ann. Bhí sé chomh dona sin gur bheag nach raibh Cogadh Cathartha sa bhFrainc. Sa bhliain 1958, thit an rialtas agus bunaíodh Cúigiú Poblacht na Fraince, le huachtarán láidir., Charles de Gaulle. Bhí sé in ann an tír a choimeád le chéile fad is bhí sé ag iarraidh deireadh a chur leis an gcogadh. Chríochnaigh Cogadh na Saoirse san Ailgéir agus an cogadh cathartha sa príomhchathair Algiers, tar éis idirbheartaithe ar an 19 Márta 1962, an Comhaontú Evian, le neamhspleáchas don Ailgéir.

Le blianta beaga anuas tá an cairdeas atá ag an tír leis an nGearmáin ag cur go mór le polaitíocht agus eacnamaíocht na hEorpa.

Rialachas

Rialtas

Emmanuel Macron, uachtarán reatha na Fraince

Is poblacht leath-uachtaránach aonadach í Poblacht na Fraince le traidisiúin daonlathacha láidre. Ceadaíodh bunreacht na Cúigiú Poblachta le reifreann ar 28 Meán Fómhair 1958. Neartaigh sé údarás an fheidhmeannais go mór i gcomórtas leis an bparlaimint. Tá dhá fhoras sa bhrainse feidhmithe: Uachtarán na Poblachta, a thoghtar go díreach chun téarma cúig bliana, agus a fheidhmíonn mar cheann stáit; agus an Rialtas, a bhíonn faoi stiúir ag Príomh-Aire a roghnaíonn an tUachtarán agus an Pharlaimint iad. Is é Emmanuel Macron Uachtarán reatha na Poblachta, agus is í Élisabeth Borne an Príomh-Aire reatha.

Is reachtas dhá-bhrainse í parlaimint na Fraince ina bhfuil Tionól Náisiúnta (Assemblée Nationale) agus Seanad (Sénat). Déanann na teachtaí ionadaíocht ar son dáilcheantair, teachta amháin i ndáilcheantar amháin, agus roghnaítear go díreach ar feadh téarmaí cúig bliana iad. Tá sé de chumhacht ag an Tionól an rialtas a bhriseadh, agus dá bhrí sin is gá tromlach sa Tionól chun rialtas a chur ar bun. Roghnaítear seanadóirí le coláiste toghcháin ar feadh téarmaí sé bliana, agus cuirtear leath de na suíocháin go toghchán gach trí bliana.

Tá cumhachtaí reachtaíochta an tSeanaid teoranta le hais an Tionóil; i gcás easaontais idir an dá sheomra, tá an focal deiridh ag an Tionól Náisiúnta. Tá tionchar láidir ag an rialtas i múnlú clár oibre na Parlaiminte.

Geilleagar

Fíonghort i Réigiún Ocsatáine, i ndeisceart na tíre. Tá cáil ag an bhFrainc as táirgí bia agus dí ar nós a cuid fíonta agus cáiseanna, cé nach gcruthaíonn an earnáil talmhaíochta ach cuid bheag d'OTI na tíre san iomlán.

Úsáidtear an euro mar airgeadra sa Fhrainc. Dar le tuairisc na bliana 2022 ón gCiste Airgeadúil Idirnáisiúnta, is é geilleagar na Fraince an 10ú ceann is mó ar domhan de réir olltáirgeacht intíre (OTI) paireachta cumhacht cheannaigh (PCC), agus an 7ú ceann de réir OTI ainmniúla. De réir OTI PCC de réir chónaithigh, is é an 25ú geilleagar is mó ar domhan atá ag an bhFrainc, é ar $56,200 don chónaitheach.

De réir Innéacs Forbartha Daonna, Socraithe don Éagothroime, 2022 na Náisiún Aontaithe (en), innéacs a dhéanann iarracht an caighdeán maireachtála a thomhas i ngach tír de réir gnéithe eacnamaíochta agus neamheacnamaíochta, is í an 24ú tír is forbartha ar domhan í an Fhrainc, as 156 tír a tomhaiseadh.^[3] Cuireann sin ar an 13ú tír is forbartha as 27 ballstát an Aontais Eorpaigh í. I dTuarascáil Sonais Domhanda 2018 na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í an Fhrainc an 23ú tír is sona, as 156 thír.

Is í an earnáil seirbhíse (nó an tríú earnáil) an earnáil is mó i ngeilleagair na tíre: sa bhliain 2015, is 76.7% de phostanna a bhí i seirbhísí, i gcomparáid le 20.5% sa dara hearnáil (an tionsclaíocht), agus 2.8% sa chéad earnáil (an talmhaíocht agus an iascaireacht). Tagann thart ar 77 milliún turasóir go dtí an Fhrainc gach bliain.

I Mí Dheireadh Fómhair 2022, bhí ráta dífhostaithe na tíre ar 7.1%, an cúigiú leibhéal ab airde san Aontas Eorpach in éineacht leis an Laitvia agus an tSualainn.^[4]