Ríthe na Teamhrach

Teideal údaráis in Éirinn ársa ba ea Rí na Teamhrach, le nasc láidir leis an ionad seandálaíochta ag Cnoc na Teamhrach. Tháinig an teideal chun cinn sa 9ú agus 10ú haoiseanna.

Measadh gur chéim údaráis oirirc é an teideal i miotaseolaíocht na nGael agus i litríocht Ghaelach mheánaoiseach, cé nach raibh rí náisiúnta le fírinne ann in Éirinn sa ré luath úd, ag léiriú a barrshamhail mhiotasach agus réamhstairiúil de ríogacht diaga.

Bhíodh an teideal Rí na Teamhrach san am céanna ag mórán Ríthe Éireann, cé go raibh na teidil úd éagsúil agus neamhghaolmhar le linn coda móire de stair na hÉireann. Níos deireanaí, d'úsáidí an teideal ag iad a mhaígh go raibh ceart acu air, chun an Ard-Ríogacht a éilimh. Roimhe seo, is amhlaidh go n-úsáideadh craobha éagsúla Uí Néill chun ardcheannas thar a muintir agus a bhflaithelis a mhíomh.

Is é seo a leanas liosta na ríthe ar a tugadh an teideal, nó a chreidtear ar a tugadh, sna hannála Gaelacha. Is éiginnte iad ainmneacha agus dátaí na luath-ríthe agus go minic amhrasach. D'fhéadfadh é gur dhéphearsana ar a chéile iad roinnt acu, agus gurbh fhicseanúil iad roinnt pearsana comhchodacha eile. Is amhlaidh fosta go bhfuil roinnt acu sannta don mhuintir réamhstairiúil mícheart.

Ríthe seanscéalach na Teamhrach

Réamhstairiúil

Miotasach:^{[r 1]}
Éarainn agus Dáirine (Corca Laidhe)^{[r 2]}
Laigin^{[r 4]}
Dál Cuinn (Connachta agus Uí Néill)^{[r 5]}

Nótaí

↑ Ba bhall den chlann chéanna sna foinsí ab ea an cúigear rithe a leanas, ach tugtar leaganacha éagsúla dá mbunúis. Gabhadh iad chuig ginealaigh meánaoiseacha an Dáil Choinn (Connachta agus Uí Néill), ach de ghnáth tá siad tarraingthe isteach sna hÉarainn agus na hUlaid.
↑ Is amhlaidh gur roinn na dreamanna seo ina gclanna sách éagsúla, agus gur lonnaigh siad go forleathan feadh stráice fada talaimh ó chúige Mumhan go cúige Uladh agus trasna na farraige go hiardheisceart na Alban, gan lárionad soiléir imirce.
↑ Tá roinnt déphearsana ag ríthe na nÉarann agus na nDáirine ar fud miotais agus staire Ghaelaí. D'fhéadfadh nach bhfuil ach déphearsana ansin ag Conaire, ach is amhlaidh go raibh níos mó ag Dáire agus Lugaid.
↑ Níl scoláirí ar aon intinn ar tháinig na Laigin roimh nó i ndiaidh na nÉarann. Creidtear gur tháinig siad agus a ngaoil na Gailióin agus na Fir Domnann go hÉirinn ón Bhreatain nó an Ghall agus gur lonnaigh siad i gcúige Laighean, agus sall leo as sin go Connacht agus áiteanna eile. Insítear is amhlaidh i luath-seanscéalta faoi chogaidh ársa idir an dís le haghaidh ceannais ar Theamhair, Breá agus Lár na tíre. In am trátha, chaillfidís a gceannas ar Theamhair, le teacht chun cinn mhuintir Uí Néill.
↑ De réir scoláirí, is é an Dál Cuinn ná sinsir Choinn Chéadchathaigh agus a sliocht síos go hhEochaidh Moghmheáin, ina dhiaidh d,imigh siad ina chéile ina gConnachta agus clann Uí Néill. Ní fios go cruinn a mbunúis, ach b'fhéidir is ionann iad agus na Fianna, agus/nó na Connachta le fáil sa Rúraíocht. Chreid T. F. O'Rahilly gur thug suas an Ghaeilge leo ón mór-roinn go hÉirinn, i ré réamhstairiúil sách déanach, ach ní mholtar sin inniu. Tháinig suas i gceannas i gcúige Chonnacht iomlán, agus chuaigh siad as sin amach go dtí iarthair chúige Uladh agus Lár na tíre isteach, agus bhídís i gceannas i Teamhraigh le roinnt aoiseanna. Feictear scaití 'Connachta' in ionad 'Dál Cuinn'.
↑ Mac Fearadaigh Fhinnfeachtnaigh a measadh, agus athair father of Tuathail Teachtmhair a dúradh. Ní féidir fíornasc idir na an dá mhuintir a léiriú (seachas sna ginealaigh meánaoiseacha).

Réamhstairiúil déanach

Ríthe luathstairiúil na Teamhrach

Mac Cairthinn mac Coelboth, bás 546/547
Túathal Máelgarb, bás 544/549
Diarmait mac Cerbaill, roimh 558 – 565
Forggus mac Muirchertaig agus Domnall mac Muirchertaig, 565–569?
Báetán mac Muirchertaig agus Eochaid mac Domnaill, 569? – 572/573
Ainmuire mac Sétnai, 572/573 – 575/576
Áed mac Ainmuirech, 575/576, or 592 – 598
Fiachnae mac Báetáin (Fiachnae Lurgan), 589–626
Colmán Rímid mac Báetáin agus Áed Sláine mac Diarmato, 598–604
Áed Allán mac Domnaill (Áed Uaridnach), "rí Temrach", 604–?
Congal Cáech, bás 637

Ríthe stairiúla na Teamhrach

Cathal mac Finguine, 713–742
Áed Allán, 730–738
Donnchad Midi mac Murchado, 763–797
Áed Oirdnide mac Néill, 797–819^[1]
Conchobar mac Donnchada, 819–833
Niall Caille mac Áeda, 833–846
Máel Sechnaill mac Máele Ruanaid, 846–862
Áed Findliath mac Néill, 862–879
Flann Sinna mac Máelschnaill, 878–916
Niall Glúndub, 916–919
Donnchad Donn mac Flainn, 919–944
Ruaidrí ua Canannáin, 944 – 30 Samhain 950
Congalach Cnogba mac Máelmithig, 950–956
Domnall ua Néill, 956–980
Máel Sechnaill mac Domnaill, 980–1002

Féach freisin

Foinsí

Edel Bhreathnach agus Kevin Murray, "Baile Chuinn Chétchathaig: Edition", in Edel Bhreathnach (eag.), The Kingship and Landscape of Tara. Beth: Four Courts Press for The Discovery Programme. 2005. pp. 73–94
Edel Bhreathnach (ed.), The Kingship and Landscape of Tara. Dublin: Four Courts Press for The Discovery Programme. 2005.
Francis John Byrne, Irish Kings and High-Kings. Four Courts Press. 2nd revised edition, 2001.
Thomas Charles-Edwards, Early Christian Ireland. Cambridge University Press. 2000.
Anne Connon, "A Prosopography of the Early Queens of Tara", in Edel Bhreathnach (ed.), The Kingship and Landscape of Tara. Dublin: Four Courts Press for The Discovery Programme. 2005, ll. 225–327
Lucius Gwynn, "De Síl Chonairi Móir", in Ériu 6 (1912), ll. 130–43.
Bart Jaski, Early Irish Kingship and Succession. Four Courts Press. 2000.
Bart Jaski "The Vikings and the Kingship of Tara", in Perita, ll. 311–351, iml. 9, 1995.
Ailbhe Mac Shamhráin agus Paul Byrne, "Prosopography I: Kings named in Baile Chuinn Chétchathaig and the Airgíalla Charter Poem", in Edel Bhreathnach (eag.), The Kingship and Landscape of Tara. Dublin: Four Courts Press for The Discovery Programme. 2005, ll. 159–224
Gerard Murphy, "On the Dates of Two Sources Used in Thurneysen's Heldensage: I. Baile Chuind and the date of Cín Dromma Snechtai", in Ériu 16 (1952), ll. 145–51.
T. F. O'Rahilly, Early Irish History and Mythology. Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. 1946.

Annála

Naisc sheachtracha

Map of Tara

Tagairtí

↑ Áed Oirdnide, The Peerage

[1] Ba bhall den chlann chéanna sna foinsí ab ea an cúigear rithe a leanas, ach tugtar leaganacha éagsúla dá mbunúis. Gabhadh iad chuig ginealaigh meánaoiseacha an Dáil Choinn (Connachta agus Uí Néill), ach de ghnáth tá siad tarraingthe isteach sna hÉarainn agus na hUlaid.

[2] Is amhlaidh gur roinn na dreamanna seo ina gclanna sách éagsúla, agus gur lonnaigh siad go forleathan feadh stráice fada talaimh ó chúige Mumhan go cúige Uladh agus trasna na farraige go hiardheisceart na Alban, gan lárionad soiléir imirce.

[3] Tá roinnt déphearsana ag ríthe na nÉarann agus na nDáirine ar fud miotais agus staire Ghaelaí. D'fhéadfadh nach bhfuil ach déphearsana ansin ag Conaire, ach is amhlaidh go raibh níos mó ag Dáire agus Lugaid.

[4] Níl scoláirí ar aon intinn ar tháinig na Laigin roimh nó i ndiaidh na nÉarann. Creidtear gur tháinig siad agus a ngaoil na Gailióin agus na Fir Domnann go hÉirinn ón Bhreatain nó an Ghall agus gur lonnaigh siad i gcúige Laighean, agus sall leo as sin go Connacht agus áiteanna eile. Insítear is amhlaidh i luath-seanscéalta faoi chogaidh ársa idir an dís le haghaidh ceannais ar Theamhair, Breá agus Lár na tíre. In am trátha, chaillfidís a gceannas ar Theamhair, le teacht chun cinn mhuintir Uí Néill.

[5] De réir scoláirí, is é an Dál Cuinn ná sinsir Choinn Chéadchathaigh agus a sliocht síos go hhEochaidh Moghmheáin, ina dhiaidh d,imigh siad ina chéile ina gConnachta agus clann Uí Néill. Ní fios go cruinn a mbunúis, ach b'fhéidir is ionann iad agus na Fianna, agus/nó na Connachta le fáil sa Rúraíocht. Chreid T. F. O'Rahilly gur thug suas an Ghaeilge leo ón mór-roinn go hÉirinn, i ré réamhstairiúil sách déanach, ach ní mholtar sin inniu. Tháinig suas i gceannas i gcúige Chonnacht iomlán, agus chuaigh siad as sin amach go dtí iarthair chúige Uladh agus Lár na tíre isteach, agus bhídís i gceannas i Teamhraigh le roinnt aoiseanna. Feictear scaití 'Connachta' in ionad 'Dál Cuinn'.

[6] Mac Fearadaigh Fhinnfeachtnaigh a measadh, agus athair father of Tuathail Teachtmhair a dúradh. Ní féidir fíornasc idir na an dá mhuintir a léiriú (seachas sna ginealaigh meánaoiseacha).

[7] Áed Oirdnide, The Peerage

[r 1]

[r 2]

[r 3]

[r 4]

[r 5]

[r 6]

[1]