Ríthe na Mumhan

Bhí Ríthe na Mumhan i réim ó bhunús Ríocht na Mumhan le linn na hIarannaoise go dtí an ard-mheánaois. De réir seanchas na nGael, inste mar shampla i Leabhar Gabhála na hÉireann, ba é Bodhb Dearg na dTuath Dé Danann an rí is luaite. Thug na Dáirine (aitheanta fosta mar an Chorca Laidhe agus Uí Eidirsceoil sa lá atá inniu ann) roinnt luathríthe, Cú Raoi san áireamh. De réir Cath Maige Mucrama, thit na hÉarainn i léig sa 2a haois AD agus tháinig na Deirgtine, sinsir na nEoghanacht, i gceannas. Le linn an ama seo, ba chuid den Leath Mhogha é an cheantar úd, agus an chuid eile den tír, an Leath Choinn, go formhór faoi cheannas na gConnachta.

An Mhumha, c. 10ú haois.

Nuair a cailleadh Osraí san oirthear, ceapadh Caiseal mar phríomhchathair na Mumhan ag na hEoghanachta. Bhí an chlann seo i gceannas kindred ruled gan aon bhriseadh go dtí an 10ú haois. Cé go raibh muintir Uí Néill i gceannas mar the Ard-Ríthe na hÉireann le linn an ama seo, sár-iomaitheoirí ab ea beirt Eoghanacht ar a laghad, Cathal mac Finguine agus Feilimí mac Criomhthainn.

Ba iad clanna Eoghanacht Chaisil (Uí Shúilleabháin agus Mic Cárthaigh mar ionadaithe), Eoghanacht Ghleanndamhnach (Uí Chaoimh) agus Eoghanacht Áine (Uí Chiarmhaic) na géaga is mó le rá sa treibh úd. Scaoileadh a leis a ngreim cumhachta ámh nuair a tháinig Brian Bóramha den Dál gCais chun cinn, a thóg clann Uí Bhriain isteach mar ríthe na Mumhan. Ag an am gcéanna, Munster had to contend with the Normannaigh.

Sa deireadh, tháinig an ríocht chun críche nuair a scaradh í (críochdheighilt na Mumhan) agus bunaíodh ríochtaí na Tuamhan, Deasumhan agus Urumhan. Tháinig an chéad dá cheann chun críche in am trátha sa 16ú haois, le bunú Ríocht na hÉireann, nuair a ceapadh na hiar-ríthe ina dTiarnaí na hÉireann. Bhí roinnt iarrachtaí chun cumhacht Ghaelach sa Mhumhain a athbhunú, amhail is ag Finghin Mac Cárthaigh agus Domhnall Cam Ó Súilleabháin Bhéara, ach theip orthu.

Ríthe ársa agus seanscéalacha na Mumhan

• Bodhb Dearg, rí Sid Muman, agus níos déanaí rí Tuatha Dé Danann, i gcomharbacht ar an Daghdha
• Deda mac Sin, sinsear Clanna Dedad
• Íar mac Dedad, athair Eidirscéil agus seanathair Conaire Mhóir
• Dáire mac Dedad, sinsear na nDáirine
• Cú Raoi mac Dáire, rí agus/nó dia na Mumhan agus/nó sa Rúraíocht. De shliocht na nÉarann (nó Dáirine) ab ea é, an dream i dtreis sa Mhumhain go dtí na 6ú–7ú haoiseanna anuas
• Mogh Nuadhad, rí i seanscéalta Leath Mhogha. De shliocht na nDeirgtine, ach bheidís gur phearsa miotasach é
• Ailill Ólom mac Mogha, associated leis an mbandia, Áine.
• Lugaid mac Con, Ard-Rí Éireann agus mac altrama Ailealla. Sinsear na Corca Laidhe, príomhchlann na nDáirine sa Mhumhain
• Eoghan Mór mac Ailealla, a raibh na hEoghanachta ainmnithe as. I ndáiríre, bunaíodh na hEoghanachta ag Conall Corc, dubhó Eoghain Mhóir
• Fiacha Muilleathan mac Eoghain Mhóir, rí na nDeirgtine. B'fhéidir gur stairiúil é, ach ní fheictear é ach i seanscéalta
• Ailill Flann Beag mac Fiacha Mhuilleathain. Tá pas beag ar eoals faoi, ach amaháin gur uchtaigh a dheartháir níos sine, Ailill Flann Mór, é, agus gur tháinig a dheartháir úd i gcomharbacht air.
• Criomhthann mac Fiadaigh, Ard-Rí na hÉireann agus tailte thar lear, agus deartháir an bhandia agus/nó na banríona Moingfhionn. Maítear gur Eoghanacht é i nginealaigh níos deireanaí, ceithre aois agus é ar marthain
• Aonghas Bolg, rí déanach na nDáirine, sinsear na Corca Laidhe agus sinsear fosta na nEoghanacht Caisil trína iníon, Aimeann. Feictear é i luathscéalta maidir le Conall Corc
• Breasal mac Ailealla Thassaigh, b'fhéidir luath-rí Uí Liatháin. Banríon le Lóegaire mac Néill ab ea Angias, is dócha a dheirfiúr í

Ríthe stairiúla Caisil, na hIarmhumhan agus na Mumhan

Ní raibh i ndáiríre fíor-ríthe na Mumhan ann go dtí an 7ú haois, nuair a briseadh an Chorca Laidhe as cumhacht, am éigin tar éis dóibh a ngreim ar an Osraí a chailleadh. Dá bharr, ní féidir a rá ach gur ríthe Caisil, na hIarmhumhan nó na nEoghanacht iad an chéad chúig rí is fiche ainmnithe thíos. Ba é Failbhe Flann mac Aodha Dhuibh an t-aon eisceacht amháin, an chéad Eoghanacht ar leath a thionchar laistigh den Mhumhain, ach bhí an Iarmhumha fós ina mórcomhrac in éadan Caisil le linn a réimse, agus níl ar eolas ach beagán faoina chomharbaí roimh Chathal mac Finguine.

Le linn an ama seo fosta, bhí clanna neamhspleácha Uí Fiodhghinte agus Uí Liatháin faoi mhaise. Is dócha go ndearnadh iarracht san 8ú haois a gcuid bunúis a athrú chun iad a thabhairt isteach leis na hEoghanachta. D'éirigh leo comhghuaillíocht a dhéanamh leis na hUíbh Fiodhghinte, rud a bhí chun tairbhe na nEoghanacht, ach fágadh Uí Liatháin ar leaththaobh, rud nach fios an fáth.

Cl.	Rí	Reimse	Arm	Céile/Clann
EC	Corc mac Luigthig	? – ?		Aimend roinnt páistí
	Nad Froích mac Cuirc	? – 453		anaithnid
	Óengus mac Nad Froích	453 – 489		Eithne Uathach deirtear go raibh 24 mac agus 24 iníon aige
	Feidlimid mac Óengusa	489 – 500		anaithnid
EG	Eochaid mac Óengusa	500 – 522		anaithnid
	Crimthann Srem mac Echado	522 – 542		anaithnid
	Coirpre Cromm mac Crimthainn	542 – 577		anaithnid
	Feidlimid mac Coirpri Chruimm (?)	577 – 596		anaithnid
EOC	Fergus Scandal mac Crimthainn	577 – 582		anaithnid
ER	Feidlimid mac Tigernaig	582 – 588		anaithnid
EÁ	Amalgaid mac Éndai	596 – 601		anaithnid
	Garbán mac Éndai	596 – 601		anaithnid
EC	Fíngen mac Áedo Duib	601 – 618		Mór Muman roinnt páistí
ELL	Áed Bennán mac Crimthainn mhic Cobhtach	618		anaithnid
EG	Cathal mac Áedo	618 – 627		Mór Muman roinnt páistí
EC	Faílbe Flann mac Áedo Duib	627 – 639		anaithnid
EÁ	Cúán mac Amalgado	639 – 641		anaithnid
EC	Máenach mac Fíngin	641 – 661		anaithnid
EG	Cathal Cú-cen-máthair	661 – 665		roinnt páistí
EC	Colgú mac Faílbe Flaind	665 – 678		anaithnid
EG	Finguine mac Cathail	678 – 696		roinnt páistí
	Ailill mac Cathail	696 – 701		anaithnid
EC	Cormac mac Ailello mhic Máenach	701 – 712		anaithnid
EÁ	Eterscél mac Máele Umai mhic Cúáin	712 – 721		anaithnid
EG	Cathal mac Fuinguine	721 – 742		roinnt páistí
EÁ	Cathussach mac Eterscélai	742 – 769		anaithnid
ELL	Máel Dúin mac Áedo Bennáin mhic Conaing	769 – 786		anaithnid
EÁ	Ólchobar mac Duib-Indrecht	786 – 805		anaithnid
EG	Artrí mac Cathail	805 – 820		mac amháin
	Tnúthgal mac Artrach (?)	? - ?		anaithnid
EC	Tnúthgal mac Máele Donngaile	807 – 820		anaithnid
	Feidlimid mac Crimthainn	820 – 847		anaithnid
EÁ	Ólchobar mac Cináeda	847 – 851		anaithnid
EC	Áilgenán mac Donngaile	851 – 853		anaithnid
	Máel Gualae mac Donngaile	853 – 859		mac amháin
EÁ	Cenn Fáelad Ua Mugthigirn	859 – 872		anaithnid
EC	Dúnchad mac Duib-dá-Bairenn	872 – 888		anaithnid
	Dub Lachtna mac Máele Gualae	888 – 895		anaithnid
	Finguine Cenn nGécan mac Loégairi mhic Duib-dá-Bairenn	895 – 902		anaithnid
	Cormac mac Cuilennán mhic Selbach	902 – 908		anaithnid
M	Flaithbertach mac Inmainén	914 – 922		anaithnid
EC	Lorcán mac Coinlígáin mhic Corcráin	922 – ?		anaithnid
	Cellachán Caisil mac Buadacháin mhic Lachtnae	? – 954		mac amháin
	Máel Fathardaig mac Flainn mhic Donnchada	954 – 957		mac amháin
ER	Dub-dá-Bairenn mac Domnaill mhic Duib-dá-Bairenn	957 – 959		anaithnid
EC	Fer Gráid mac Cléirig mhic Áilgenáin	959 –961		anaithnid
	Donnchad mac Cellacháin	959 – 963		anaithnid
ER	Máel mac Brain	959 – 970 976 – 978		mac amháin
UÍ	Íomhar Luimnigh	960 – 977 de facto		roinnt páistí
DgC	Mathgamain mac Cennétig	970 – 976		anaithnid
	Brian Bóramha mac Cennétig	978 – 1014		(1) Mór - triúr mac (2) Echrad - mac amháin (3) Gormflaith - mac amháin
EC	Dúnghal Ua Donnchadha	1014 – 1025		anaithnid
UB	Donnchad mac Briain	1025 – 1064		Cacht ingen Ragnaill triúr paiste
	Murchad mac Donnchada	1064 – 1068		anaithnid
	Toirdhealbhach Ua Briain	1068 – 1086		(1) Dubchoblaig - mac amháin (2) Derbforgaill - beirt mhac
	Muircheartach Ua Briain	1086 – 1114 1118 – 1119		Derbforgaill ingen Uí Laidcnén Triúr páistí
	Diarmait Ua Briain	1114 – 1118		anaithnid
	Brian Ua Briain	1118		anaithnid
MC	Cormac Mac Carthaigh	1127 - 1138		anaithnid
UB	Conchobar Ua Briain	1138 – 1142 éilitheoir		anaithnid
	Toirdhealbhach mac Diarmada Ua Briain	1142 – 1167 éilitheoir		anaithnid
	Muircheartach Ua Briain	1167 – 1168 éilitheoir		anaithnid
	Domnall Mór Ua Briain	1168 – 1194 éilitheoir		Orlacan Ní Murchada - triúr páistí

Clanna:

• DgC: Dál gCais
• EÁ: Eoghanacht Áine
• EC: Eoghanacht Chaisil
• EG: Eoghanacht Ghleanndamhnach
• ELL: Eoghanacht Locha Léin
• EOC: Eoghanacht Oirthir Cliach
• ER: Eoghanacht Raithlinn
• M: Múscraí
• MC: Mhic Cárthaigh
• UB: Uí Bhriain
• UÍ: Uí Íomhar

Féach freisin

• Liosta Ríthe na hÉireann
  • Ríthe na Deasmhumhan
  • Ríthe na Tuadhmhumhan
  • Ríthe na hIarmhumhan
  • Ríthe na hUrmhumhan
• Iarla Dheasumhan

Foinsí

• Bryne, Francis J. Irish Kings and High Kings. Nua-Eabhrac: St. Martin's Press, 1973.
• Charles-Edwards, T.M. Early Christian Ireland. Cambridge: Cambridge University Press, 2000. ISBN 9780521363952
• Moody, T.W.; F.J. Byrne and F.X. Martin, eag. A New History of Ireland. Vol. IX. Nua-Eabhrac: Oxford University Press, 1982. ISBN 0-19-821744-7
• Áed Ua Crimthainn, Leabhar Laighneach, c. 1160.
• Sioncronachtaí Laud. K. Meyer, 1913.

Naisc sheachtracha

• MacCarthy Clan Foundation Curtha i gcartlann 2020-02-23 ar an Wayback Machine, McCarthyClan.org
• O'Brien Clan Foundation, OBrienClan.com
• The McGillycuddy of the Reeks, McGillycuddy.co.za
• O'Mahony Society at OMahonySociety.com
• O'Donoghue Society, ODonoghue.co.uk